ប្រវត្ដិសាស្ដ្រខ្មែរ តាមសិលាចារិក
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
**********************************************
២៤ - ការប្រណាំងប្រជែងសៀម និង យួន
ដើម្បីត្រួតត្រាខ្មែរ (ស.វទី១៨ ,១៩)
ថ្ងៃសៅរ៍ ទី10.មករា 2015.ម៉ោង 11:02
លុះឃើញយួនដណ្ដើមយកបានទឹកដីរបស់ខ្មែរបានជាច្រើន សៀមដែលបានចាត់ទុកថា ប្រទេសខ្មែរជាសាមន្ដរដ្ឋរបស់គេ តាំងពីយូរយារណាស់មកហើយនោះ ក៏បានរិះរកមធ្យោបាយ ដើម្បីទប់ទល់នឹងការឈ្លានពានរបស់យួន។ ដូច្នេះការប្រណាំងប្រជែងមួយក៏បានកើតឡើងរវាងយួន និង សៀមក្នុងការត្រួតត្រាប្រទេសខ្មែរ។
ឥទ្ធិពលដ៏ខ្លាំងក្លារបស់យួន
ក្នុងដំណាក់ការដំបូងនេះ ឥទ្ធិពលរបស់យួនមានភាពខ្លាំងក្លាជាងឥទ្ធិពលរបស់សៀម ព្រោះថា ឧទ័យរាជាអង្គតន់ កាលដែលបានកំចាត់គូសត្រូវរបស់ព្រះអង្គអស់ហើយ ត្រូវបានស្ដេចយួនទទួលស្គាល់អោយឡើងសោយរាជ្យនៅក្រុងឧដុង្គមានជ័យ និង បានលើកអោយយួននូវដីពីរខេត្ដ ជាហេតុបណ្ដាលអោយកម្ពុជាក្រោមទាំងមូលត្រូវធ្លាក់ទៅ ក្នុងការគ្រប់គ្រងរបស់រាជការយួន។ មើលផែនទីទឹកដីកម្ពុជាក្រោមក្នុងលេខ។
ព្រះនរាយណ៍រាជាទី២ អង្គតន់ ១៧៥៨ - ១៧៧៤
នៅគ.ស. ១៧៦០(?) ព្រះអង្គទ្រង់តាំងអ្នកម្នាងវង អោយហៅអ្នកម៉ែនាងមាលាបុប្ផាវតី។ នៅគ.ស. ១៧៦៣ ក្រោយពីបានប្រគល់កិច្ចការរដ្ឋអោយមន្រ្ដីធំៗ កាន់ហើយព្រះអង្គទ្រង់ចេញសាងផ្នួសបាន៣ខែ លុះចាកសិក្ខាបទមកទ្រង់ត្រលប់មកសោយរាជ្យវិញ។
ពីរឆ្នាំក្រោយមក អ្នកម៉ែនាងមាលាបុប្ផាវតី ទ្រង់ប្រសូតបុត្រីនាមអ្នកអង្គមិញ រួចហើយត្រូវលើកជាអគ្គមហេសីស្ដាំមាននាមហៅថា សម្ដេចព្រះភគវតីព្រះឯកក្សត្រីស្រីចក្រពត្ដិរតន៍រាជវរលក្ខណ៍។ នៅឆ្នាំបន្ទាប់មកទៀត អ្នកម៉ែម៉ែន (កូនស្រីលោកឧកញ៉ាបវរនាយកសូ) បានប្រសូតបុត្រីនាមអង្គអី។ ចំណែកអែអ្នកអង្គអី បុត្រីព្រះកែវ ហ្វាអង្គដួង ត្រូវលើកជាអគ្គមហេសីឆ្វេង ហើយមានបុត្រីនាមអង្គពៅ។ ព្រះអគ្គមហេសីឆ្វេងនេះមាននាមហៅថា សម្ដេចព្រះភគវតីព្រះស្រីសុជាតាមហាក្សត្រី។
នៅដំណាច់គ.ស. ១៧៦៧ ស្ដេចភូមានាមអាលោងផៈយ៉ា បានលើកទ័ពចូលវាយរាជធានីអយុធ្យាម្ដងទៀត ទ្រង់ចាប់យកព្រះចៅ ដកមៈដឿទៅបាន។ អែព្រះរាជបុត្រនាមចុលជាស៊ីសាំង លើកទ័ពចេញច្បាំងចាញ់ភូមា ទ្រង់ភៀសព្រះអង្គចូលនៅក្នុងប្រទេសខ្មែរ ហើយក្រោយមកសុគតនៅទីនេះ។
ឆ្លៀតអោកាសស្រុកទេសកំពុងតែកើតចលាចល ចិនម្នាក់ដែលមានម្ដាយជាតិជាសៀម និងឳពុកជាចិន ហៃហុង ឈ្មោះពញាតាក បានកែនទ័ពវាយកំចាត់ភូមាអោយរត់ទៅវិញអស់ ហើយតាំងខ្លួនជាស្ដេចក្នុងក្រុងស្រីអយុធ្យា មានព្រះនាមថា ព្រះចៅតាកស៊ីន។ និយាយពីព្រះអង្គនន់ កាលដែលភូមាវាយបែកក្រុងអយុធ្យានោះ ទ្រង់បានថយទៅគង់នៅបស្ចឹមបុរី រួចត្រលប់ទៅពឹងព្រះចៅតាកស៊ីនទៀត។
នៅគ.ស.១៧៦៨ ព្រះចៅតាកស៊ីន ទ្រង់បញ្ជារាជទូតអោយនាំសុភអក្សរមកទូលព្រះរាជខ្មែរ អោយទ្រង់លើកសួយជាផ្កាមាស ផ្កាប្រាក់ទៅថ្វាយព្រះអង្គជាផ្លូវព្រះរាជមេត្រី តែព្រះរាជាខ្មែរពុំយល់ព្រមធ្វើតាម ព្រោះព្រះចៅតាកស៊ីនមិនមែនជាក្សត្រ។ លុះទ្រង់ជ្រាបដំណឹងនេះហើយ ព្រះចៅតាកស៊ីនទ្រង់ខ្ញាល់ខ្លាំង ទើបទ្រង់ត្រាស់អោយព្រះចៅយូហួវាំងហ្នា លើកទ័ពមកដល់នគរវត្ថក្នុងបំណងយកព្រះអង្គនន់ អោយឡើងសោយរាជ្យនៅប្រទេសខ្មែរ។ ព្រះរាជាខ្មែរទ្រង់ត្រាស់បញ្ជាក្រលាហោមប៉ាង អោយលើកទ័ពចេញទៅតស៊ូ តែក្រលាហោមប៉ាង ត្រូវស្លាប់ក្នុងសមរភូមិ(៣៦)។ ត្រង់នេះរាជពង្សាវតារខ្មែរថា ទោះបីមេទ័ពខ្មែរត្រូវបាត់បង់ជីវិតក៏ដោយ ក៏ទ័ពខ្មែរត្រូវបានជ័យជំនះដេញសៀមអោយថយទៅវិញអស់។
នៅគ.ស. ១៧៦៩ ព្រះរាជាទ្រង់មេត្ដាអ្នកអង្គធម្មជារាជបុត្រព្រះកែវហ្វាអង្គដួង ក៏លើកឡើងជាសម្ដេចមហាឧបរាជ។ គ្រានោះឈ្មោះ ម៉ាកទោន (អែកសារសៀមថាឈ្មោះសម្ដេចព្រះសោទ័ត) ជាទេសាភិបាលចិន ឈរនៅក្រុងពាម បានកែនទ័ពចេញទៅវាយសៀមដល់ចន្ទបុរី តែត្រូវវាយថយមកពាមវិញអស់។
ដើម្បីសងសឹក និង ក្នុងបំណងយកប្រទេសខ្មែរជាចំនុះផង ព្រះចៅតាកស៊ីន ទ្រង់បញ្ជាអោយលើកទ័ពមកជា២ផ្លូវ ទ័ពជើងគោកចូលតាមខាងជើង ស្ថិតក្រោមបញ្ជាការឧកញ៉ាយមរាជ អែទ័ពជើងទឹកស្ថិតក្រោមបញ្ជាការរបស់ព្រះចៅតាកស៊ីន ហើយដែលមានព្រះអង្គនន់អមផង បានលើកឆ្ពោះមកពាម។ ម៉ាកទោន បានខិតខំការពារក្រុងណាស់ដែរ តែដោយទន់ដៃជាង ត្រូវទ័ពសៀមដេញតាមរហូតដល់ទឹកខ្មៅ។
លុះទ្រង់ជ្រាបដំណឹងនេះហើយ ព្រះរាជាខ្មែរទ្រង់នាំរាជវង្សានុវង្សភៀសទៅស្រុកយួន។ ខ្មែ និង សៀមច្បាំងគ្នាតទៅទៀត ហើយនៅទីបំផុតសៀមដកថយទៅពាមវិញអស់ ទុកអោយព្រះអង្គនន់ គង់នៅកំពត និងទាហាន ៥០០នាក់។ ក្នុងចំបាំងលើកនេះខាងព្រះអង្គតន់ ទំនងជាមានការគាំទ្រពីយួន ព្រោះអែកសារយួនបានសរសេរថា «នៅឆ្នាំ១៧៧២ (?) ខែមិថុនា ស្ដេចង្វៀង បានបញ្ជាមេទ័ពឈ្មោះង្វៀង គីវ ដាម អោយលើកទ័ពជើងទឹកទៅវាយសៀមនៅភ្នំពេញ ទ័ពសៀមដកថយទៅពាម ចំណែកអែអង្គនន់ទ្រង់ភៀសទៅកំពត» (៤០)។
លុះសៀមថយទៅវិញអស់ហើយ ព្រះអង្គតន់ យាងត្រលប់មកសោយរាជ្យវិញ តែទ្រង់ទៅគង់នៅព្រែកមាត់កន្ដុរ។ រាជការយួនក៏បញ្ជូនមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ម្នាក់អោយមកនៅថែរក្សា ចាំជួយសំរេចកិច្ចការផែនដីដែលយួនហៅថា បាវហោ បានសេចក្ដីថាប្រទេសខ្មែរបានធ្លាក់ទៅនៅក្រោមអំណាចគ្រប់គ្រងរបស់យួនម្ដងទៀតហើយ។ នៅគ.ស.១៧៧២ ព្រះអង្គតន់ ទ្រង់យាងទៅគង់នៅព្រែកពាក់ព្រ័ត។ ព្រះអង្គទ្រង់ព្រះចិន្ដាមេត្ដាករុណាបណ្ដាអាណាប្រជានុរាស្រ្ដ ដែលរងទុក្ខវេទនាដោយសារសង្រ្គាមរាំរៃ ក៏ទ្រង់បញ្ជាអោយព្រះកែវហ្វាអង្គដួង ទៅចរចាចងស្ពានមេត្រីជាមួយព្រះចៅតាកស៊ីន តែព្រះចៅតាកស៊ីន មិនជឿអោយចាប់ឃុំឃាំង ក្រោយមកព្រះអង្គដួង សូមអនុញ្ញាតអោយមាតាភរិយា និង បុត្រចូលទៅដល់ក្រុងអយុធ្យា ទើបព្រះចៅតាកស៊ីន ជឿថាស្មោះត្រង់ពិត ក៏អោយលើកលែងទោស។
នៅគ.ស.១៧៧៣ អ្នកម្នាងរបស់ព្រះអង្គតន់ នាមជៃប្រសូតបុត្រនាមអង្គអេង។ ហើយឆ្នាំក្រោយមកព្រះអង្គ យាងទៅគង់នៅ កោះចិន ហើយអោយទ័ពយួនថយទៅស្រុកវិញ។ នៅទីបំផុតព្រះអង្គយាងត្រលប់ចូលរាជធានីឧដុង្គវិញ ហើយក្រោយពីពិគ្រោះជាមួយមន្រ្ដីធំៗ ហើយទ្រង់សំរេចព្រះទ័យដាក់រាជថ្វាយទៅព្រះអង្គនន់នៅ គ.ស ១៧៧៥ ដើម្បីចៀសវាងកុំអោយមានការបង្ហូរឈាមគ្នាអែងតទៅទៀត។ ចំណែកអែព្រះអង្គទ្រង់ស្ថិតនៅជាមហាឧភយោរាជវិញ។
ព្រះរាមរាជា អង្គនន់ ១៧៧៥ - ១៧៧៩
ព្រះអង្គនន់ ទ្រង់អភិសេកឡើងសោយរាជ្យនៅឧដុង្គមានជ័យ ដោយមានព្រះនាមសំរាប់រាជថា ព្រះបាទសម្ដេចស្ដេចព្រះរាមរាជាធិរាជបរមបពិត្រ។ លុះទ្រង់ឡើងគ្រប់គ្រងរដ្ឋហើយ ហើយដោយគិតរើបំរះមិនព្រមចំនុះយួនតទៅទៀត នៅគ.ស. ១៧៧៦ ព្រះរាមរាជាទ្រង់បញ្ជាអោយជាងសិតកាំភ្លើងបញ្ចរង្គកិនរំសេវកាប់ឈើធ្វើបន្ទាយនៅក្រុងភ្នំពេញ និងនៅមុខកំពូល។
និយាយពីស្រុកយួនអែណោះមានការបះបោរប្រឆាំងនឹងស្ដេចតាំងពីគ.ស ១៧៧៣។ យ៉ាងណាមិញ មានបងប្អូន៣នាក់នៅភូមិតីសឺន ឈ្មោះង្វៀងញ៉ាក ង្វៀងលី និង ង្វៀងវេ បានមករួមកំលាំងជាមួយពួកអ្នកស្រុកភ្នំ លើកទ័ពឆ្ពោះទៅក្រុងគ្វីញើន មូលហេតុនៃការបះបោររបស់ពួកគីសឺននេះ គឺបណ្ដាលមកពីរាជនុសិទ្ធឈ្មោះ ទ្រឿងភុក លន បានប្រើអំណាចជិះជាន់ប្រជារាស្រ្ដខ្លាំងពេក។ នៅគ.ស.១៧៧៥ ស្ដេចឌិញ វឿង បានភៀសព្រះអង្គទៅស្រុកក្រោម ប៉ុន្ដែពួកបះបោរចាប់បាន ហើយធ្វើគត នៅគ.ស. ១៧៧៧។ ចំណែកអែក្មួយរបស់ព្រះអង្គនាមង្វៀងភុកអាញ់ បានភៀសព្រះអង្គទៅគង់នៅកោះត្រល់ រួចទៅនៅប្រទេសសៀមនៅគ.ស. ១៧៨៤។
ក្នុងគ្រានោះ លោកទេសាភិបាលយួនដែលឈរនៅព្រៃនគរ បានរត់ទៅសុំជំនួយទ័ពពីព្រះរាមរាជា ដើម្បីទៅបង្ក្រាបពួកបះបោរតែព្រះអង្គពុំយល់ព្រម។ ម៉្លោះហើយលោកទេសាភិបាលនោះ ក៏លើកទ័ពយួនចូលមកប្រទេសខ្មែរ ឡើងដល់ក្រុងភ្នំពេញច្បាំងនឹងទ័ពខ្មែរ តែមិនចាញ់មិនឈ្នះ ក៏ដកថយទៅវិញអស់ទៅ។
នៅគ.ស. ១៧៧៧ លោកឧកញ៉ាវិបុលរាជនាម ស៊ូ ដោយមិនចូលចិត្ដព្រះអង្គនន់បានញុះញង់ព្រះឧបរាជអង្គធម្មថា ព្រះអង្គនន់ចង់ប្រទូស្ដតែព្រះឧបរាជមិនជឿ។ ម៉្លោះហើយដោយភ័យខ្លាចក្រែងមានទោសកំហុស លោកឧកញ៉ាវិបុលរាជ បានទៅទូលញុះញង់ព្រះអង្គនន់ថាព្រះឧបរាជចង់ក្បត់ដណ្ដើមរាជ ព្រះអង្គព្រមជឿតាមហើយទ្រង់បញ្ជាអោយធ្វើគតព្រះឧបរាជបានក្នុងពេលលេងចត្រង្គ ដោយមានលោកឧកញ៉ាស្រីអគ្គរាជចូលដៃផង។ ប៉ុន្មានថ្ងៃក្រោយមកព្រះមហាឧបរាជក៏សោយទីវង្គតនៅកំពង់ហ្លួងទៀតដោយព្រះអង្គព្រួយព្រះទ័យពេក។
នៅគ.ស ១៧៧៨ ព្រះចៅតាកស៊ីន ទ្រង់បញ្ជាអោយឧកញ៉ាចក្រី និង ឧកញ៉ាសូរសីហ៍ លើកទ័ព ១០០០០នាក់ទៅវាយលាវនៅវៀងចន្ទន៍។ ទ័ពនោះបានឆ្លងកាត់ស្រុកខ្មែរ លុះទៅបន្ទាយពេជ្រ មេទ័ពបានឆៀងទៅឧដុង្គទូលព្រះរាមរាជា សូមជួយកងទ័ព និងស្បៀងអាហារ។ ព្រះរាមរាជាទ្រង់យល់ព្រមតាម ហើយទ្រង់បញ្ជាអោយកែនទ័ពបានគ្រប់១០០០០នាក់ ប្រគល់អោយមេទ័ពទាំងពីរព្រមទាំងមានស្បៀងជាអង្ករគ្រប់គ្រាន់ទៀតផង។ ទ័ពខ្មែរលើកទៅជាពីរផ្លូវ ១តាមជើងគោក ១ទៀតតាមជើងទឹក។ កោលណោះគេបានកែនពួកស្រីៗ នៅខេត្ដកំពង់ស្វាយអោយបុកអង្ករ កិនស្រូវដើម្បីបញ្ជូនទៅអោយកងទ័ព ដំណឹងនេះលឺទៅដល់ពួកទាហានដែលគេបង្ខំអោយទៅច្បាំងនឹងលាវ ពួកនាះក៏រត់មករកប្រពន្ធកូនវិញ។ ព្រះអង្គនន់ទ្រង់បញ្ជាអោយរកចាប់បញ្ជូនទៅវិញ ប៉ុន្ដែពួកនោះរួមគ្នាប្រឆាំង នឹងព្រះអង្គវិញរហូតដល់កាប់សំលាប់ពួកឧកញ៉ាហ្លួងទៀតផង។
រាជពង្សាវតារបាននិយាយថា ព្រះរាជាទ្រង់បានចោទចៅហ្វាយស្រុកខេត្ដបារាយណ៍ និង ខេត្ដព្រៃក្ដី ដែលត្រូវជាបងប្អូននឹងចៅហ្វាយស្រុកខេត្ដកំពង់ស្វាយថា ឃុបឃិតផ្សំគំនិតនឹងគ្នា ព្រោះមិនបានថ្វាយដំណឹងខាងលើនោះ អោយទាន់ពេលវេលា។ ម៉្លោះហើយចៅហ្វាយស្រុកខេត្ដព្រៃក្ដី ឧកញ៉ាមន្រ្ដីស្នេហាសូរ ត្រូវកាត់ទោសប្រហារជី វិតចៅហ្វាយស្រុកបារាយណ៍ ឧកញ៉ាសែន្យខាងហ្វាពាង ត្រូវវាយ ៥០រំពាត់ និងត្រូវហូតងារ អែចៅហ្វាយស្រុកកំពង់ស្វាយឧកញ៉ាតេជោទែន គ្រាន់តែត្រូវស្ដីប្រដៅ ទ្រង់អោយនៅដដែល រួចទ្រង់ប្រោសអោយត្រលប់ទៅស្រុកវិញ។
ឆ្នាំបន្ទាប់មកនៅគ.ស. ១៧៧៩ មន្រ្ដីទាំងពីរជាបងប្អូននឹកតូចចិត្ដ នឹងព្រះរាជាដែលបានកាត់ទោសប្រហារជីវិតប្អូនលោកនោះ បានបំបះបំបោររាស្រ្ដអោយប្រឆាំងនឹងស្ដេច។ ស្ដេចអោយចៅហ្វាមូ នៅស្រុកបាសាក់លើកទ័ពទៅបង្ក្រាបនៅកំពង់ស្វាយ តែនៅទីបំផុតលោកបានចូលដៃជាមួយប្អូនលោកទាំងពីរប្រឆាំងនឹងស្ដេចវិញ។
ព្រះរាមរាជា ទ្រង់លើកទ័ពទៅបង្ក្រាបផ្ទាល់ព្រះអង្គ។ នៅពេលនោះ ឧកញ៉ាវិបុលរាជស៊ូ ក៏បានចូលដៃជាមួយពួកបះបោរទៀត។ មន្រ្ដីរូបនេះបានទាំងចាប់យកព្រះអង្គអេង ដែលមានព្រះជន្មទើបបាន ៦វស្សា និងអោយធ្វើគតបុត្រទាំង៤របស់ព្រះរាជា។ លុះទ្រង់ជ្រាបដំណឹងនោះ ព្រះរាជាទ្រង់ប្រញាប់លើកទ័ពត្រលប់មកវិញជួបនឹងទ័ពចំរុះខ្មែរ - យួននៅកំពង់ឆ្នាំង។ ទាំងសងខាងបានប្រយុទ្ធគ្នាអស់ពេលយ៉ាងយូរតែមិនចាញ់មិនឈ្នះ។ ព្រះរាជាដកថយទៅនៅជិតភ្នំកំរែងខេត្ដក្រង។
ចៅហ្វាមូ ដឹងការណ៍ លើកទ័ពទៅចាប់បានព្រះរាជាយកទៅធ្វើគតនៅត្រង់បឹងខ្យង នៅខាងត្បូងជិតរាជធានី រួចឡើងកាន់អំណាចគ្រប់គ្រងរដ្ឋនៅគ.ស. ១៧៧៩ តាំងខ្លួនឡើងឈ្មោះថា ចៅហ្វាទឡហៈមហារាជបពិត្រ។ ឧកញ៉ាវិបុលរាជស៊ូ ឡើងជាឧកញ៉ាក្រលាហោម ឧកញ៉ាសែន្យខាងហ្វាពាង ឡើងជា ឧកញ៉ាចក្រី រីអែឧកញ៉ាវង្សាប៉ុក ដែលថែរក្សាព្រះអង្គអេងឡើងជាឧកញ៉ាវាំង។
ឥទ្ធិពលដ៏ខ្លាំងក្លារបស់សៀម
ព្រះបាទនរាយណ៍រាជាទី៣ អង្គអេង ១៧៧៩ - ១៧៩៦
នៅដំណាច់ឆ្នាំ ១៧៧៩ ពួកមន្រ្ដី និងព្រាហ្មណ៍បុរោហិត បានលើករាជសម្បត្ដិថ្វាយព្រះអង្គអេង ដែលមានព្រះជន្មទើបបាន៧វស្សា ប៉ុន្ដែកិច្ចការផែនដីនៅលើកណ្ដាប់ដៃ ចៅហ្វាមូទាំងអស់។ ដើម្បីចៀសវាងនូវអំពើក្បត់ផ្សេងៗ ចៅហ្វាមូ ចាត់ឧកញ៉ាយមរាជប៉ែន អោយទៅនៅខេត្ដកំពង់ស្វាយជាមួយប្អូនលោក គឺឧកញ៉ាតេជោទែន។ ចំណែកមន្រ្ដីធំៗ អែទៀតក៏លោកបានចាត់វិធានការដូចគ្នានេះដែរ។ លុះទ្រង់ជ្រាបដំណឹងនេះហើយ ព្រះចៅសៀមទ្រង់បញ្ជាព្រះអង្គដួង ដែលត្រូវឃាត់ទុកពីមុននោះ អោយត្រលប់ចូលប្រទេសខ្មែរធ្វើយ៉ាងណាសុំអោយបានឧកញ៉ាយមរាជបែន ជាមន្រ្ដីចាស់របស់បិតាព្រះអង្គអេង ដើម្បីនាំទៅស្រុកសៀម។ ចៅហ្វាមូក្រោយពីប្រឹក្សា នឹងឧកញ៉ាក្រលាហោមស៊ូ ក៏ព្រមប្រគល់ឧកញ៉ាបែនអោយទៅព្រះចៅសៀម។ មន្រ្ដីរូបនេះត្រូវស្ដីបន្ទោសយ៉ាងខ្លាំងពីបទចូលដៃនឹងយួន និង ពីឃាតកម្មលើរូបព្រះរាមរាជា ហើយថែមទាំងត្រូវយកទៅដាក់គុកទៀតផង។
- នៅគ.ស. ១៧៨០ ដោយនឹកសង្ស័យថា ពួកមន្រ្ដីដែលគ្រប់គ្រងរដ្ឋនៅប្រទេសខ្មែរមុខជាចូលដៃនឹងយួនមិនខានព្រះចៅសៀមក៏ទ្រង់បញ្ជាអោយលើកទ័ព ២០០០០នាក់ចូលជា៣ផ្លូវ ៖
- - កងទ័ពទី១ ស្ថិតក្រោមបញ្ជាការរបស់ព្រះរាជបុត្រនាម ចៅណយ លើកឆ្ពោះត្រង់មកឧដុង្គតែម្ដង។
- - កងទ័ពទី២ ស្ថិតក្រោមបញ្ជាការរបស់ ឧកញ៉ាចក្រី លើកមកបោះជំរំនៅចាំត្រង់តំបន់អង្គរ។
- - កងទ័ពទី៣ ស្ថិតក្រោមបញ្ជាការរបស់ ឧកញ៉ាសូរសីហ៍ លើកចូលលុកយកខេត្ដកំពង់ស្វាយ។
- នៅចំពោះមុខការឈ្លានពាននេះ ចៅហ្វាមូបានកែនទ័ពពង្រឹងបន្ទាយ នាំព្រះអង្គអេងទៅគង់នៅភ្នំពេញ ហើយចាត់បំរើអោយទៅសុំជំនួយទាហានពីយួន។ ស្ដេចង្វៀង ភុកអាញ់ បញ្ជាមេទ័ព២នាក់គឺ ង្វៀង ហ៊ីវថ្វាយ និងហូវាន់ឡឹង នាំទ័ព ៣០០០នាក់មកជួយ(៤០)។
ក្នុងពេលដែលសៀមនិងយួនកំពុងតែច្បាំងនៅលើទឹកដីខ្មែរ ព្រះចៅសៀមតាកស៊ីន ទ្រង់កើតវិកលចរិក។ មេទ័ពសៀមទាំងពីរដែលកំពុងធ្វើប្រតិបត្ដិការសឹកនៅប្រទេសខ្មែរ ក៏ប្រញាប់ប្រញាល់លើកទ័ពចូលស្រុកវិញ នាំយកទាំងព្រះរាជបុត្រនាមចៅណយទៅជាមួយផង។ ព្រះចៅតាកស៊ីន និងព្រះរាជបុត្រត្រូវចាប់ឃុំឃាំងហើយក្រោយមកត្រូវយកទៅធ្វើគត (គ.ស.១៧៨២)។ ឧកញ៉ាចក្រី ក៏តាំងខ្លួនជាព្រះរាជាមានព្រះនាមថា សម្ដេចព្រះពុទ្ធយ៉តហ្វាចូលាលោក អែឧកញ៉ាសូសីហ៍ បានតាំងជាឧបរាជ។
លុះសៀមថយទ័ពទៅអស់ហើយ យួនបានសុំទ័ពខ្មែរអោយជួយវាយពួក តីសឺន តែចាញ់ពួកនោះ (អែកសារយួនគ្មាននិយាយ)។ ស្ដេចយួនង្វៀង ភុកអាញ់ រត់ទៅពឹងសៀម(គ.ស.១៧៨៤) ស្ដេចសៀមអោយលើកទ័ព២០០០០ នាក់ និងសំពៅ ៣០០ មកជួយច្បាំងទៀត តែនៅតែចាញ់ពួកតីសឺន។ នៅទីបំផុត ទ្រង់បានសុំជំនួយពីបារាំងវិញ។ ក្នុងគ.ស ១៧៨២ នៅប្រទេសខ្មែរអែណោះ ជំលោះបានកើតឡើងរវាងចៅហ្វាមូ ឧកញ៉ាចក្រីពាង និងសម្ដេច ចៅពញាស៊ូ បានចាត់មនុស្សអោយទៅហៅឧកញ៉ាបែនមកវិញ។ នៅគ.ស. ១៧៨៥ ឧកញ៉ាបែនបានស្ដេចសៀម អនុញ្ញាតអោយត្រលប់ចូលប្រទេសវិញ។ សម្ដេចចៅពញាស៊ូ សុំអោយឧកញ៉ាបែនបានទៅនៅជាមួយលោក។ ក្នុងពេលជប់លៀងមួយ បក្សពួករបស់លោកបានសំលាប់បក្សពួកខាងចៅហ្វា និង ឧកញ៉ាចក្រីពាង។ អែមន្រ្ដីទាំងពីរជាបងប្អូនត្រូវចាប់បានហើយយកទៅប្រហារជីវិតបង់។
សម្ដេចចៅពញាស៊ូ លើកខ្លួនជាធំ គិតកំចាត់ឧកញ៉ាបែន ទៀតតែឧកញ៉ាបែនដឹងខ្លួន ហើយកំចាត់សម្ដេចពញាស៊ូបានមុន ហើយតាំងខ្លួនជាសម្ដេចចៅហ្វាទឡហៈ។ តែទោះបីមានជ័យជំនះយ៉ាងនេះហើយក៏ដោយ ក៏បក្សពួកសម្ដេចចៅពញាស៊ូ បានលើកគ្នាទៅឧដុង្គ ជាហេតុបណ្ដាលអោយចៅហ្វាបែន ភៀសទៅប្រទេសសៀមនាំទាំងព្រះអង្គអេង និងក្សត្រីទាំង៣អង្គទៅជាមួយផង។ ចៅហ្វាបែនត្រូវបានព្រះចៅសៀមទ្រង់ប្រទានឋានន្ដរសក្ដិ ជាចៅពញាអភ័យធិបែន ពិសេសសង្គ្រាមរាមនវិន្ទបតី។
នៅគ.ស ១៧៩១ អ្នកម្នាងអួត មានបុត្រនាមព្រះអង្គចន្ទ ហើយបីឆ្នាំក្រោយមកមានបុត្រមួយអង្គទៀតនាមអង្គស្ងួន។ អ្នកម្នាងម្នាក់ទៀតមានបុត្រនាមអង្គអិម។ អ្នកម្នាងកែវមានបុត្រនាម អង្គភិម (គ.ស.១៧៩៣)។ នៅគ.ស ១៧៩៤ ព្រះអង្គអេងត្រូវបានព្រះចៅសៀមអភិសេកនៅបឹងកក ដោយមានព្រះនាមហៅថា សម្ដេចព្រះនារាយន៍រាជាធិរាជរាមាធិបតី។ អែឧកញ៉ាក្រលាហោមប៉ុកដែលភៀសទៅជាមួយព្រះអង្គអេងដែរនាះ ត្រូវបានតែងតាំងជាចៅហ្វាទឡហៈ ជាជំនួសចៅហ្វាទឡហៈបែន ដែលបានតាំងជាស្ដេចត្រាញ់ឈរត្រួតខេត្ដបាត់ដំបង។
លុះបានអភិសេកតែងតាំងគ្រប់សព្វហើយ ព្រះចៅសៀមទ្រង់បញ្ជាអោយចៅពញាអភ័យធិបែសបែន លើកទ័ព នាំព្រះអង្គអេងយាងមកសោយរាជនៅប្រទេសខ្មែរ រួចត្រលប់ទៅឈរត្រួតខេត្ដបាត់ដំបងវិញ តែត្រូវឡើងផ្ទាល់ទៅព្រះចៅសៀម។ ចំណែកចៅហ្វាយខេត្ដអង្គរ ត្រូវស្ថិតនៅក្រោមអំណាចរបស់ចៅពញាភ័យធីបែសបែន។ ដូច្នេះចាប់តាំងពីគ.ស. ១៧៩៥មក ខេត្ដបាត់ដំបង និងអង្គរត្រូវបានទៅសៀមដោយសន្ដិវិធី។ ចំពោះការបាត់បង់ទឹកដីនេះ អ្នកប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្លះបានចោទសួរថា តើមានកិច្ចព្រមព្រៀងសំងាត់អ្វីមួយរវាងព្រះមហាក្សត្រទាំងពីរដែររឺទេ? តើនេះជាតុរង្វាន់ចំពោះស្ដេចសៀមដែលបានទទួលស្គាល់ស្ដេចខ្មែរ ហើយលើកអោយឡើងសោយរាជ្យរឺយ៉ាងណា?(៤២)។ ចំពោះរឿងដដែលនេះអែកសារសៀមមួយបានសរសេរថា «ចំណែកចៅពញាអភ័យធីបែស (ចៅហ្វាបែន) បានថែរក្សាប្រទេសកម្ពុជារៀបរយល្អ តែជាពួករបស់ព្រះរាមរាជា (អង្គនន់) ក្រែងមិនសិទ្ធស្នាលជាមួយសម្ដេចនរាយណ៍ (អង្គអេង) និង ចៅហ្វាទឡហៈ (ចៅហ្វាប៉ុក) ទើបទ្រង់សុំស្រុកសៀមរាប និង ស្រុកបាត់ដំបង អោយចៅពញាអភ័យធីបែសគ្រប់គ្រងឡើងដល់ថៃដោយត្រង់។ ខេត្ដនេះទើបធ្លាក់ទៅក្រោមអំណាចថៃរហូតដល់រជ្ជកាលទី៥» (៣៦)។
រាជពង្សាវតារខ្មែរមួយបានផ្ដល់ពត៌មាន មានន័យប្រហាក់ប្រហែលនឹងពត៌មានរបស់អែកសារសៀមដែរ : ឧកញ៉ាបែន គិតថា បើនៅបំរើព្រះនារាយណ៍រាជាអង្គអេង ត្រូវសំពះចៅហ្វាប៉ុក ឧកញ៉ាទែន និងអង្គដួងនាំអោយខូចកិត្ដិយស គិតថយទៅបាត់ដំបងឡើងផ្ទាល់ទៅសៀមវិញ។ ព្រះរាជាក៏ទ្រង់អនុញ្ញាតអោយទៅ ទៅហើយទូលស្ដេចសៀមសុំខេត្ដបាត់ដំបង មហានគរអោយសៀមជាវង្វាន់ផ្ទាល់។ ស្ដេចសៀមធ្វើសុភអក្សរមកពីរដងទើបព្រះអង្គអេងព្រមថ្វាយ តែព្រមថ្វាយសំរាប់តែផែនដីព្រះពុទ្ធយ៉តហ្វាមួយទេ(គ.ស. ១៧៩៥) (៤៣) នៅគ.ស. ១៧៩៦ អ្នកម្នាងរស់បានប្រសូត្របុត្រនាមអង្គដួង។ នាឆ្នាំដដែលព្រះនារាយណ៍រាជា អង្គអេង ទ្រង់អាពាធហើយសោយទីវង្គត។
ចៅហ្វាប៉ុក ១៧៩៦ - ១៨០៥
លុះទ្រង់ជ្រាបពត៌មានខាងលើហើយ ព្រះចៅសៀមទ្រង់បញ្ជាអោយចៅហ្វាប៉ុក លើកព្រះអង្គចន្ទ ដែលមានព្រះជន្មទើបបាន ៥វស្សាអោយឡើងគ្រងរាជ្យ ហើយអោយលោកទទួលមើលខុសត្រូវក្នុងកិច្ចការរដ្នសិន។ នៅគ.ស ១៧៩៨ សៀមច្បាំងនិងភូមា។ ចៅហ្វាប៉ុកបានកែនទ័ពទៅជួយច្បាំងឈ្នះភូមា ចាប់បានឈ្លើយជាច្រើននាំចូលប្រទេសខ្មែរអោយទៅតាំងនៅត្រង់តំបន់ ប៉ៃលិនក្នុងខេត្ដបាត់ដំបង។
នៅគ.ស. ១៨០០ ដោយទទួលបញ្ជាពីស្ដេចសៀម ចៅហ្វាប៉ុកបានបញ្ជូនទ័ពទៅជួយង្វៀង ភុកអាញ់ ដើម្បីកំចាត់ពួកតីសឺន។ ទាហានណាមិនព្រមច្បាំងត្រូវប្រហារជីវិតបង់ ជាហេតុនាំអោយរាស្រ្ដខ្មែរក្ដៅក្រហាយខ្លាំង។ លុះបានជ័យជំនះលើពួកតីសឺនហើយ ង្វៀងភុកអាញ់ឡើងសោយរាជ្យមាននាមថា យ៉ាឡុង ហើយបានផ្ញើសងមកខ្មែរវិញនូវកាំភ្លើងធំ ២ដើមដែលយួនបានរឹបយកពីសង្រ្គាមជាមួយព្រះអង្គនន់ (ព្រះរាមរាជា)។ នៅគ.ស. ១៨០៥ ព្រះអង្គចន្ទទ្រង់យាងទៅប្រទេសសៀមដោយមានចៅហ្វាប៉ុកដង្ហែទៅផង តែលោកបានស្លាប់នៅទីនោះក្នុងជន្មាយុ ៦៥ឆ្នាំ។