ប្រវត្ដិសាស្ដ្រខ្មែរ ភាគរឿងព្រេងនិទាន
រស់ ចន្ត្រាបុត្រ
បណ្ឌិតវិទ្យាសាស្ត្រនយោបាយ សាកលវិទ្យាល័យ បារីស៍ទី១០
អតីតសាស្ត្រាចារ្យ ទស្សនវិជ្ជា ភ្នំពេញ
**********************************************
រាជ្យព្រះបាទត្រសក់ផ្អែម
ថ្ងៃសៅរ៍ ទី26.មករា 2013.ម៉ោង 17:42
នៅទីបំផុត តាត្រសក់ផ្អែមក៏យល់ព្រមតាមការអង្វររបស់ក្រុមនាម៉ឺនមន្រ្ដី សុខចិត្ដឡើងសោយរាជសម្បត្ដិប្រទេសកម្ពុជា។ រាជការវាំង តូចធំគ្រប់ជាន់ថ្នាក់ ក្បួនទ័ពសេវតី សេះ ដំរី វង់ភ្លេងតូរ្យតន្រ្ដី ត្រូវបានរៀបចំ ដើម្បីដង្ហែតាត្រសក់ផ្អែម និង ពញាសួសធ្វើដំណើរចូលទៅកាន់ ព្រះរាជធានីមហានគរ។ តាត្រសក់ផ្អែមបានយកលំពែង ដែលបានប្រហាជី វិតព្រះសីហនុរាជ ទៅជាប់ជាមួយដែរ។ លំពែងនេះ គេដាក់ឈ្មោះ អោយថាលំពែងជ័យ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ បើតាមពង្សាវតារ សម្ដេចវាំងជួន មាននាម៉ឺនសព្វមុខមន្រ្ដី បានរៀបចំអោយតាត្រសក់ផ្អែម រៀបការ ជាមួយនឹងព្រះនាង ចន្ទតារាវត្ដីបុត្រីព្រះសីហនុរាជព្រះមហាក្សត្រទី២៤។
ថ្ងៃ១១កើត ខែផល្គុន ឆ្នាំខាល ព.ស ១៨៣៤ ត្រូវជា ម.ស ១២១២ ច.ស ៦៥២ និងត្រូវជា គ.ស ១២៩០ តាត្រសក់ផ្អែម បានទទួលរាជាភិសេក សោយរាជ្យសម្បត្ដិ ប្រទេសកម្ពុជា នាកាលនោះព្រះអង្គបានព្រះជន៧០វស្សា។ ព្រះអង្គជាព្រះមហាក្សត្រ ទី២៥ ហើយព្រះអង្គក៏ជាព្រះមហាក្សត្រ ដែលបើកយុគ្គសន្ដិវង្សជាន់ថ្មីមួយទៀត ដាច់ ស្រលះពីព្រះមហាក្សត្រសម័យអង្គរដែរ។ បរមនាមរបស់ព្រះអង្គគឺ ព្រះបាទសម្ដេច មហាបពិត្រ ធម្មិករាជាធិរាជ ជាអម្ចាស់ផែនដីក្រុង កម្ពុជាធិបតី។ ព្រះអង្គគង់នូវមហា នគរដដែល។ ព្រះនាងច័ន្ទតារាវត្ដី ត្រូវបានព្រះអង្គប្រទានថានៈជាព្រះរាជអគ្គមហេសី មានព្រះបរមនាមថា សម្ដេចព្រះភគវន្ដី សិរីចន្ទតារា មហាក្សត្រី។
ចំណែកឯពញាសួស(៤)វិញ ព្រះបាទត្រសក់ផ្អែមបានតែងតាំងជាព្រះឧបរាជ។ ឆ្នាំរោង ព្រះអគ្គមហេសីប្រសូត្របានព្រះរាជបុត្រមួយព្រះអង្គព្រះនាមបរមនិព្វានបាទ ហើយក្រោយមកក្នុងឆ្នាំមមី ព្រះនាងប្រសូត្របាន ព្រះរាជបុត្រមួយអង្គទៀតព្រះនាមសន្ធានរាជ។ ដោយគ្មានរបស់តឹកតាង អ្វីតំណាងព្រះរាជបល្ល័ង្គ និង អំណាច ព្រះបាទត្រសក់ផ្អែមបានកំនត់ យកលំពែងជ័យដាក់បញ្ចូល ធ្វើបញ្ចក្សត្រសំរាប់ព្រះមហាក្សត្រដែលត្រូវតែគោរពបូជាដូចព្រះខ័នរាជ។ បើតាមអ្នកប្រវត្ដិវិទូ និងអ្នកស្រាវ ជ្រាវផ្សេងៗ លំពែងជ័យនេះត្រូវបានព្រះមហាក្សត្រខ្មែរជំនាន់ក្រោយ ថែរក្សាទុកក្នុងព្រះបរមរាជវាំង រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ។
ដោយនឹកស្រណោះទៅដល់ទីកន្លែងដែលព្រះអង្គធ្លាប់កើត និងរស់នៅ ព្រះបាទត្រសក់ផ្អែមព្រះអង្គបានបង្គាប់អោយ សាងសង់តំណាក់ មួយនៅភ្នំជ្រាវ ដំណាក់នេះ មានឈ្មោះជាប់មកថា «គោកព្រះរាជមន្ទី»។ ព្រះអង្គបានសាងព្រះពុទ្ធរូបជាច្រើនទៀត ដែលព្រះអង្គទុកតំកល់ បូជានៅក្នុងរូងភ្នំព្រះ។ ចំណែកចំការត្រសក់ផ្អែម ព្រះរាជាជំនាន់ក្រោយបានរក្សាទុក ជាព្រះរាជទ្រព្យរៀងរហូតតមក។ គេបាននិទាននិយាយ តៗគ្នាមកថា រហូតមកដល់សម័យក្រោយអាណានិគមបារាំង ជារហូតមកជារៀងរាល់ឆ្នាំ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរតែងតែយាង ទៅធ្វើបុណ្យ រំលឹកនៅទីនោះ។
ពង្សាវតារវត្ដទឹកវិលបានសរសេរថា ព្រះអង្គបានកសាងប្រាសាទសួព្រ័ត្រ, យោលទោង និង បិទពួន។ ព្រះអង្គបានចាត់ អោយពួកតន្រ្ដីករធ្វើ ឧបករណ៍ភ្លេងផ្សេងៗជាច្រើន ដើម្បីធ្វើត្រាប់តាមសំលេងសត្វ ដែលព្រះអង្គធ្លាប់បានលឺ បានស្ដាប់ក្នុងព្រៃ។ ដូច្នេះហើយបានជាមានវង់ភ្លេង តូរ្យតន្រ្ដី និង បទភ្លេងចំរៀងតរៀងរហូតមក។
ក្នុងឆ្នាំកុរ ដោយយល់ឃើញថាព្រះអង្គជាព្រះមហាក្សត្រ ដែលគ្មានបញ្ចក្សត្រប្រចាំរាជ្យ សំរាប់សំគាល់ខ្លួនជាស្ដេ(៥) ព្រះបាទត្រសក់ផ្អែម បានកោះហៅ មន្រ្ដីតូចធំ និង អ្នកចេះដឹងដែលមាននៅសល់ទាំងប៉ុន្មាន អោយរៀបចំបង្កើត បញ្ចក្សត្រ ស្ថាប័នសាសនា និង រកក្បួនគម្ពីរទុក ដាក់អោយមានឡើងវិញ។ គឺមានជាអាទិដូចជា៖
- ព្រះពុទ្ធរូបព្រះកែវមរកត, ដែលត្រូវយកលោហធាតុ ១២មុខមករំលាយបញ្ចូលគ្នាសំរាប់កសាង,
- ព្រះត្រៃបិតក, ដែលគេត្រូវចំលងពីច្បាប់មានសល់នៅចំបាស័ក្ដិ,
- បញ្ចក្សត្រ ដែលគេត្រូវស្លលោហធាតុ១២មុខបញ្ចូលគ្នា សំរាប់កសាងរូបសំនាកផ្សេងៗ,
- ក្រុមបរោហិត៧នាក់, ក្នុងចំណោមកូនចៅឈាមជ័របន្ដពូជពីព្រាហ្មណ៍ជ័យ និងម៉រថាវ,
- និងហោរាហ្លួង ក្នុងចំណោមកូនចៅពួកព្រាហ្មណ៍។
ព្រះបាទត្រសក់ផ្អែម ព្រះមហាក្សត្រទី២៥, ចូលទិវង្គតនៅឆ្នាំរោង ក្នុងព្រះជន្ម ១២០វស្សា, ក្រោយដែលបានសោយរាជ្យ ៥១ឆ្នាំ។ តែពង្សាវ តារវត្ដទឹកវិល បានសរសេរថា ព្រះអង្គមានព្រះជន្មបានដល់ទៅ ៥០០វស្សា។
ចាប់ពីសម័យស្ដេចត្រសក់ផ្អែមមក ប្រទេសខ្មែរ មិនបានចំរុងចំរើនលូតលាស់ធំទូលំទូលាយជាមហាអំណាច មានកិត្យានុភាពដូចសម័យ មហានគរទេ។ ខ្មែរលែងមានកិត្ដិយស, ខ្មែរចេះតែទន់ខ្សោយ, ទឹកដីចេះតែរួញទៅៗ ជាលំដាប់ ខ្មែរចេះតែល្មោភអំណាចឈ្លោះបែកបាក់ប្រ ខាំហែកហួរស៊ីគ្នា, ហើយខ្មែរគ្មានចេះអ្វីក្រៅអំពីធ្វើសង្រ្គាមបែងចែកទឹកដី, ភូតភរ លួចប្លន់កាប់សំលាប់ឡើយ។
កំនត់សំគាល់
- ១ -ក្នុងប្រវត្ដិស្ដេចត្រសក់ផ្អែម យើងកត់សំគាល់ឃើញមាន ភាពស្រពេចស្រពិល មិនច្បាស់លាស់ ច្របូកច្របល់ និងអាថិកំបាំងច្រើន ណាស់ដូចជា៖
- ក. ដើមកំណើតតាត្រសក់ផ្អែម ដែលគេបានអះអាងថាជាកូនរបស់ព្រះបទុមរាជា ព្រះរាជបុត្រព្រះជេដ្ឋាជ័យមហាក្សត្រទី១៤។ តាត្រ សក់ផ្អែមបានមានអាយុវែង រស់បាន១០ជំនាន់ស្ដេច រហូតមកដល់សីហនុរាជ មហាក្សត្រទី២៤។
- ខ. ព្រះនាងសុភគវត្ដី ដែលជាបុត្រីរបស់ព្រះជេដ្ឋាជ័យដែរនោះ កាលបើបានប្រសូត្របុត្ររួចហើយ បានជួបអ្នកស្រុក អ្នកភូមិ ម្ដេច ក៏មិនប្រាប់បញ្ជាក់គេឯងថាខ្លួនជាកូនស្ដេច ហើយម្ដេចក៏មិនធ្វើដំណើរត្រលប់ចូលទៅព្រះបរមរាជវាំង ជួបជុំនឹងព្រះមាតាបិតាវិញ? ហើយបែរជាមកសុខចិត្ដនាំកូនមករស់នៅ រសាត់អណ្ដែតដូចចកយ៉ាងវេទនា ដូច្នេះទៅវិញ?
- គ. ព្រឹត្ដការណ៍ត្រសក់ផ្អែម សំលាប់ព្រះមហាក្សត្រ ត្រូវបានរួចខ្លួនបានឡើងសោយរាជ្យ ហើយបានកូនស្រីស្ដេចសីហនុមកធ្វើជា មហេសីទៀត គឺហាក់បីដូចជាមានការឃុបឃិតរួមគំនិតគ្នារវាងតាត្រសក់ផ្អែម និង នាម៉ឺនមុខមន្រ្ដីដើម្បីធ្វើឃាតស្ដេច។ នាម៉ឺនទាំង នោះបានត្រឹមតែពោលប្រកាសថាៈ "នេះជាកម្មរបស់ស្ដេច" ឯការពិត ឬ យុត្ដិធម៌,គេមិនបាននាំគ្នារុករក លើកយកមករិះគិតពិចារ ណា រកខុសត្រូវ សខ្មៅសោះឡើយ គេយកពាក្យមកប្រើធ្វើជាពិធីដោះស្រាយការប្រហារជីវិតសំលាប់ស្ដេច ហើយប្រៀបផ្ទឹម ព្រឹត្ដិការណ៍នេះ ទៅនឹងកម្មពៀររបស់សត្វក្របីដែលងាប់ដោយស្នាដៃតាត្រសក់ផ្អែម។ មើលទៅដូចជាព្រះមហាក្សត្រព្រះសីហនុ រាជគ្មានតំលៃអ្វីទាំងអស់ ហើយក៏ដូចជានាម៉ឺនមន្ត្រីទាំងអស់ បន់ស្រន់អោយតែស្ដេចអស់ជីវិតប៉ុណ្ណោះ។
២ -ក្នុងន័យនេះ គេត្រូវតែនាំគ្នាតាក់តែង អួតសរសើរ បង្ហាយនូវភាពអច្ឆរិយៈបញ្ជាក់ថា តាត្រសក់ផ្អែមជាអ្នកមានបុណ្យខ្លាំងពូកែអស្ចារ្យ មានអាយុវែងខុសប្លែកអំពីមនុស្សធម្មតា។ ដើម្បីអោយឃើញសំបើម ហើយសំស្របទៅតាមកាលបរិច្ឆេទពេលវេលា គេបានពន្យល់បញ្ជាក់ថា តាត្រសក់ផ្អែម មានអាយុវែងដល់ទៅ៥០០ឆ្នាំ។ គាត់មានឈាមជ័រខ្សែស្រលាយពូជពង្សជាស្ដេចសម័យមហានគរ ព្រះអង្គមិនមែនជាអ្នកសំរែ ដូចដែលគេតែងតែនិយាយនិទាននោះឡើយ។ ម្យ៉ាងទៀតដើម្បីអោយរឹងរិតតែមានបុណ្យអស្ចារ្យទៅទៀត គេបានរៀបចំអធិប្បាយធ្វើអោយតាត្រសក់ផ្អែមទៅរស់នៅឯភ្នំប្រសិទ្ធិ ដូចព្រះបាទបក្សីចាំក្រុង ព្រះមហាក្សត្រទី១៩។ ពីព្រោះភ្នំប្រសិទ្ធិជាទីដ៏ស័ក្ដិសិទ្ធិ ដូច្នេះនៅភ្នំប្រសិទ្ធិ ទោះបីជាគេមិនបានហ៊ានសរសេរអះអាងក៏ដោយ ក៏គេចង់បង្ហាញបញ្ជាក់ដែរថា បារមីតូចធំព្រៃទាំងឡាយ បានប្រសិទ្ធិពរជ័យរៀបចំអោយតាត្រសក់ផ្អែមឡើងសោយរាជ្យប្រទេសកម្ពុជា បន្ដវង្សត្រកូលតរៀងមក។ គឺតាត្រសក់ផ្អែម មានទាំងមនុស្សមានទាំងទេវតាវត្ថុស័ក្ដិសិទ្ធ បានតែងតាំង តំរូវលើកឡើងធ្វើជាស្ដេចផែនដី។
៣ - ទស្សនៈ "កម្មផល" ក្នុងទ្រឹស្ដីព្រះពុទ្ធសាសនា ត្រូវអ្នកកាន់អំណាចយកមកប្រើ ធ្វើជាឧបករណ៍ សំរាប់បំរើផលប្រយោជន៍ក្រុមបក្សពួក។ សាសនាក្លាយទៅជាឈ្នាន់បំរើវណ្ណស្ដេច វណ្ណអ្នកដឹកនាំ ពន្យល់បន្លំបំភិតបំភ័យ បំភាន់បំពុលស្មារតីសតិអារម្មណ៍វាយបំបាក់ឆន្ទៈប្រជាពលរដ្ឋតូចតាចទន់ខ្សោយ អោយបាក់ស្បាតតក់ស្លុតខ្លបខ្លាច សុខចិត្ដសុខកាយ លែងហ៊ានប្រឆាំងជំទាស់ ហើយដាក់ខ្លួនបំរើពួកអភិជនទាំងនោះ តាមៈព្រេងៈវាសនាកម្មផល ដែលចេះស្គាល់ហេតុផល លែងយកចិត្ដទុកដាក់ លែងគិតគូរអំពីជីវិតៈខ្លួនៈផ្ទាល់ លែងរវីរវល់អើពើបច្ចុប្បន្នកាល ហើយគិតតែអំពីកម្មផល អំពីអតីតកាល និង អានាគតកាល។ ការយកទស្សនៈ "កម្មផល" មកធ្វើជាមូលដ្ឋានសំរាប់ដោះស្រាយគ្រប់បញ្ហាធំៗ ដូចដែលយើងឃើញ មានក្នុងប្រវត្ដិស្ដេចត្រសក់ផ្អែម អាចបង្ហាញអោយយើងបានស្គាល់យ៉ាងច្បាស់ណាស់នូវផ្នាត់គំនិតខ្មែរជំនាន់នោះ ជាពិសេស ការវិវត្ដិន៍ និង គ្រប់ផលវិបាកទាំងប៉ុន្មានរបស់ប្រទេសជាតិខ្មែរ ដែលមានជារហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ។
៤ - ទោះបីជាខំអួតសរសើរឃោសនា ដូចនេះក៏ដោយ ដើម្បីនឹងឡើងសោយរាជ្យជាម្ចាស់ផែនដី ហើយដើម្បីសំរេចសំរួលទៅតាមច្បាប់ទំនៀមទំលាប់នគរ និងតាមកាលទេសៈ នាយត្រសក់ផ្អែមត្រូវតែរៀបអភិសេក ជាមួយនឹងព្រះ អង្គម្ចាស់ក្សត្រីចន្ទតារាវត្ដីបុត្រីរបស់ព្រះមហាក្សត្រព្រះសីហនុរាជ។ ត្រង់ចំនុចនេះ យើងធ្លាប់ឃើញមកហើយករណីស្ដេចជំនាន់មុនជាច្រើន។
៥ -បើតាមការកត់សំគាល់របស់លោក Adhémard Leclere នាយត្រសក់ផ្អែមដែលមានដើមកំណើតជាជនជាតិសំរែ វណ្ណៈទាបថោក បានឡើងគ្រងរាជ្យសម្បត្ដិប្រទេសកម្ពុជា ប្រហែលជាដោយសារការបះបោរ ឬ ការបដិវត្ដន៍របស់ប្រជាជនខ្មែរ។ សូម្បីតែព្រះមហាក្សត្រព្រះបាទនរោត្ដម ក៏បានទទួលស្គាល់ថា ព្រះរាជវង្សព្រះអង្គជាពូជសំរែ ចុះមកពីស្ដេចត្រសក់ផ្អែមដែរ។
ឯកសារអ្នកដំណើរចិន ដែលបានទៅដល់នគរខ្មែរ បានបញ្ជាក់ថា នៅចុងសតវត្សទី១៣ ប្រហែលជា គ.ស ១២៩៦បុត្រីស្ដេចខ្មែរមួយអង្គបានលួចព្រះខ័នរាជយកទៅអោយស្វាមីរបស់ខ្លួន ដើម្បីដណ្ដើមរាជកុំអោយធ្លាក់ទៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃបងប្រុសបង្កើតមួយទៀត ដែលត្រូវទទួលឋានៈបន្ទាប់ពីព្រះមហាក្សត្រ។ ដោយត្រូវគេលួចរាជ្យសម្បត្ដិ ស្ដេចអង្គនេះក៏រៀបចំធ្វើការបះបោរប្រឆាំងរាំងជល តែមិនបានសំរេច ហើយត្រូវគេចាប់យកមកដាក់គុកឃុំឃាំងក្នុងគុកងងឹត ឈ្មោះស្ដេចទាំងនោះ គេមិនបានស្គាល់ទេ ពីព្រោះអ្នកដំណើរចិនមិនបានកត់ត្រា។ ក៏ប៉ុន្ដែកាលបរិច្ឆេទហាក់បីដូចជាជាន់ចំពេលព្រឹត្ដិការណ៍ស្ដេចត្រសក់ផ្អែមដែរ។
ព្រឹត្ដិការណ៍នេះមានទំហំធំណាស់ ហើយបានជះឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំង មកលើប្រទេសជាតិសង្គមខ្មែរ គឺជាបដិវត្ដិន៍មួយដែលបានផ្លាស់ប្ដូររំលំព្រហ្មញ្ញសាសនាទូទៅក្នុងប្រទេស ប្ដូរប្រកាន់យកព្រះពុទ្ធសាសនាជាធំ បើនិយាយអោយចំទៅ គេអាចប៉ាន់ស្មានថា ជាសង្គ្រាមសាសនា។ នៅទីបញ្ចប់ ក្រុមអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាបានទទួលជោគជ័យ ឈ្នះលើក្រុមព្រហ្មញ្ញសាសនានិយម។ អ្នកដំណើរចិនឈ្មោះជូតាក្វាន ដែលធ្លាប់បានទៅស្រុកខ្មែរ បានកត់ត្រាថា នាសម័យនោះព្រះ ពុទ្ធសាសនាជាសាសនាធំជាងគេបង្អស់ ហើយបានជះឥទ្ធិពលទៅគ្រប់ទិសទីក្នុងនគរ។ គេសង្កេតឃើញព្រះសង្ឃនិមន្ដដើរផ្សព្វផ្សាយបង្ហាត់បង្រៀន ចំណេះចេះដឹង ដល់ប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់ច្រកល្ហក ហើយបង្កបង្កើតអោយមានសាលារៀន។ បណ្ដាជនជាច្រើនបានស្រលាញ់រាប់អានគោរពកោតខ្លាចប្រតិបត្ដិ មានជំនឿទៅលើព្រះពុទ្ធសាសនា ហើយរួបរួមចុះចូលជាមួយ ផ្ទុយទៅវិញពួកវណ្ណព្រាហ្មណ៍តែងតែអោបក្រសោបលួចលាក់ក្បួនគម្ពីរ បិទបាំងមិនបញ្ចេញ បង្ហាត់បង្រៀនអ្នកដទៃ ឬវណ្ណផ្សេងទៀតឡើយ។
ចំណែកឯព្រះបាទត្រសក់ផ្អែម កាលបានឡើងសោយរាជ្យ ក៏ដាក់ឈ្មោះទៅតាមរបៀបព្រះពុទ្ធសាសនាដែរ ព្រះបាទសម្ដេចមហាបពិត្រធម្មិករាជាធិរាជ ព្រះរាជបុត្រព្រះអង្គទាំងប៉ុន្មាន ក៏មានឈ្មោះរបៀបព្រះពុទ្ធសាសនាដែរ ដូចជាព្រះបរមនិព្វានបាទ និង ព្រះសិទ្ធានរាជ។
៦ - ប៉ុន្ដែបើយើងសំអាងទៅលើការវិវត្ដន៍របស់ប្រវត្ដិសាស្រ្ដ យើងអាចអះអាងបានថា ព្រឹត្ដិការណ៍ស្ដេចត្រសក់ផ្អែមជារដ្ឋប្រហារមួយ ដែលពឹងផ្អែកយកកំលាំងអ្នកកាន់ពុទ្ធសាសនា និងទ្រឹស្ដីព្រះពុទ្ធមកធ្វើជាឈ្នាន់ សំរាប់ទៅវាយប្រហារ រំលំព្រះមហាក្សត្រ ដណ្ដើមយករាជបល្ល័ង្គ និងអំណាច គឺនាយត្រសក់ផ្អែមបានឆ្លៀតពេលដែលស្ដេចអស់ប្រជាប្រីយភាពអស់អំណាច រាស្រ្ដស្អប់ខ្ពើមមិនសប្បាយចិត្ដ ដើម្បីធ្វើឃាតស្ដេចផ្ដាច់ពូជតែម្ដង ដូចដែលយើងឃើញស្រាប់មកហើយ ការក្ដៅក្រហាយ ចលាចលរំជើបរំជួលក្នុងនគរ ទុក្ខព្រួយវេទនារបស់ប្រជានុរាស្រ្ដខ្មែរ បានកើតកំរើកមានតាំងពីរាជស្ដេចពាល ព្រះបិតាព្រះសីហនុមកម្លេះ។ ខ្មែរម្នាក់ៗ ចាំតែឱកាសល្អហុចអោយមកដល់ដើម្បីងើបប្រឆាំងនឹងស្ដេច ព្រះពុទ្ធសាសនាក្លាយជាឧបករណ៍ ជាទ្រ្ដឹស្ដីសំរាប់បំបះបំបោរប្រជារាស្ដ្រ សំរាប់គ្រប់គ្រងផែនដីជំនួសស្ថាប័នរបៀបព្រហ្មញ្ញសាសនា ពីព្រោះជាយូរយាណាស់មកហើយ ព្រហ្មញ្ញសាសនា ដែលជាមូលដ្ឋានស្ថាប័ន និង នយោបាយជាតិ បានបែងចែកវណ្ណ ធ្វើ ការគៀបសង្កត់សង្កិន ប្រើកំលាំងបាយ និង អំណាចផ្ដាច់ការ ជាន់ឈ្លីមើលងាយមើលថោកប្រជានុរាស្រ្ដ។ ការគ្រប់គ្រងរដ្ឋរបៀបព្រហ្មញ្ញសាសនាមិនបានវិវត្ដន៍ទៅតាមពេលវេលាកាលៈទេសៈឡើយ ដូច្នេះ ព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលជាទ្រឹស្ដី ជាទស្សនៈ និង ជាមនោគមវិជ្ជាថ្មីគ្មានការបែងចែកវណ្ណៈ គ្មានការជិះជាន់សង្កត់សង្កិន ហើយដែលមានតែការខំកសាង ធ្វើទាន ធ្វើបុណ្យ មានមេត្ដាធម៌ សន្ដោសប្រោសប្រណី បានក្លាយទៅជាសេចក្ដីសង្ឃឹមចុងក្រោយរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ទិដ្ឋភាព និងបរិយាកាសនយោបាយនេះហើយ ដែលជំរុញអោយស្ដេចត្រសក់ផ្អែមនិងបក្សពួកអាចសំរេចគោលបំណង ទទួលជោគជ័យក្នុងការធ្វើឃាតស្ដេចសីហនុរាជ។ ការផ្លាស់ប្ដូររបៀបគ្រប់គ្រងរដ្ឋ ក៏ចាប់ផ្ដើមមានពីពេលនោះមកដែរ ហើយឆ្លៀតអោកាសដែលខ្មែរកំពុងតែមានបញ្ហាផ្ទៃក្នុង ស្រុកតូចធំដែលធ្លាប់ចំណុះទាំងប៉ុន្មាន ក៏រើបំរះយកឯករាជភាពផ្ដាច់ខ្លួនពីនគរខ្មែរដែរ មហាប្រទេសខ្មែរ ត្រូវរួមរួញរៀវតូចទៅៗ ជាលំដាប់លំដោយ។
៧ -មួយចំណែកទៀត យើងឃើញរឿងព្រេងនិទានបរទេសខ្លះ មានលំនាំប្រហាក់ប្រហែល នឹងប្រវត្ដិនាយត្រសក់ផ្អែមដែរ នៅប្រទេសភូមា ក៏ដូចជានៅប្រទេសឥណ្ឌាជំនាន់ដើម ដែលជាហេតុបញ្ជាក់ថា ប្រវត្ដិស្ដេចត្រសក់ផ្អែមពិតប្រាកដ យើងមិនអាចដឹង និងស្គាល់បានឡើយ ប្រវត្ដិដែលយើងមាននៅក្នុងពង្សាវតារខ្មែរ អាចជាការប្រឌិត ដែលគេនាំគ្នាតាក់តែងចងក្រង សំរាប់បិទបាំងការពិត និង បោកប្រាស់ភូតភរកុហករាស្រ្ដតែប៉ុណ្ណោះ យើងសង្កេតឃើញថា វិធីនិពន្ធមានបែបផែនដូចព្រេងនិទានខ្មែរ មានរឿងចៅកំបិតបន្ទោះ រឿងពាក្យសុភាសិត តំលៃ៣០តំលឹង ដែលស្ដេចសុទ្ធ តែចេញមុខទៅតាមស៊ើបលួចចាំឃ្លាំចាំមើលសមត្ថភាព និង ការស្មោះត្រង់របស់នាម៉ឺនមន្រ្ដី ក្រោមបង្គាប់និងរឿងកឹងកន្រ្ដៃ ទាំងប៉ុន្មានដែលស្ដេចជាចៅក្រមកំពូល វិនិច្ឆ័យរកការពិតរកយុត្ដិធម៌ ជូនប្រជាជន ដូចស្ដេចសីហនុរាជ ដែលអោយនាយត្រសក់ផ្អែមរួចខ្លួន។
(៤)ពង្សាវតារវត្ដទឹកវិលបានសរសេរដំបូងថា បុត្រច្បងព្រះនាងសុភវតី ដែលកើតមកដោយសារទឹកនោមដំរីស ឈ្មោះ ពញាជ័យ ឯបុត្រប្អូន ជាកូនជាមួយនឹងព្រះបទុម
រាជាឈ្មោះពញាសួស ពង្សាវតារវត្ដទឹកវិលបញ្ជាក់ថា គឺបុត្ររបស់ព្រះបទុមរាជាដែលមានងារនាយត្រសក់ផ្អែម ដែលបានឡើងសោយរាជ ដូច្នេះគឺកូនប្អូនដែលបានឡើង
សោយរាជ្យ តែបន្ទាប់មក ពង្សាវតារដដែលនេះ បែរជាសរសេរថា ពញាសួសត្រូវបានព្រះរាជាតែតតាំងជាឧបរាជ ដែលមានន័យថា ពញាជ័យទេ ដែលបានធ្វើស្ដេច។
ដូច្នេះស្ដេចត្រសក់ផ្អែមត្រូវជាកូនរបស់ស្ដេចដំរីស។ ពង្សាវតារផ្សេងៗទៀត ក៏បាន កំនត់ដែរថា ស្ដេចត្រសក់ផ្អែមមានឈ្មោះដើមពញាជ័យ។
(៥) ត្រង់ចំនុចនេះ សរអោយឃើញថាការឡើងសោយរាជរបស់ព្រះបាទត្រសក់ផ្អែម មិនមែនបានប្រព្រឹត្ដទៅក្នុង លក្ខណៈត្រឹមត្រូវ តាមក្រិត្យក្រមច្បាប់វិន័យនគរទេ។