ព្រះពុទ្ធសាសនានៅនានាប្រទេស
ចុះផ្សាយដោយកែវ ឈុន
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
****************************************
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសកម្ពុជា(ត)
ចំណាត់ភាគ
ថ្ងៃសៅរ៍ ទី8.មិថុនា 2019.ម៉ោង 7:42
៤.យុគក្រោយអង្គរ(ព.ស.១៩៧៥ ដល់បច្ចុប្បន្ន)
យុគក្រោយនេះ កម្ពុជាមានកម្លាំងរឹងប៉ឹងខ្លះក្នុងរយៈដំបូង តែព្រោះការធ្វើសង្រ្គាម ជាមួយអាណាចក្រថៃ ក៏ត្រូវបាត់បង់អំណាចទៅទៀត ក្លាយជាប្រទេសឋិតនៅក្រោមចំណុះរបស់ថៃ ក្នុងផែនដីព្រះមហាក្សត្រព្រះនាមន រេសួនមហារាជ ចាប់តាំងពី ព.ស.២១៣៧ ដល់ ព.ស.២១៦១។ គ្រាបានឯករាជ្យមកវិញហើយ ស្រាប់តែត្រូវចំរយៈ ពេលដែលប្រទេសវៀតណាមមានអំណាចកាន់តែខ្លាំងឡើង ព្រោះប្រទេសវៀតណាមជាគូសឹកសង្រ្គាម ជាមួយប្រទេសចម្ប៉ា បានបង្រ្កាបចម្ប៉ាជាដាច់ខាត ហើយរួមប្រទេសចម្ប៉ាជាដែនដីរបស់វៀតណាម តាំងតែ ព.ស.២០១៤ រហូតដល់ពាក់កណ្តាល ព.សវ.២២ ក៏បានឱកាសដែលកម្ពុជាបើកអោយ ទើបវៀតណាមចូលមករួមវង់សង្រ្គាមក្នុងភាគខាងលេច តាំងពីពេលនោះមក។ កម្ពុជាក៏ចាប់ផ្តើមមានភាពទន់ខ្សោយទៅ ៗ ព្រោះតែសង្រ្គាមជាមួយថៃផង វៀតណាមផង ការដណ្តើមរាជ្យ និង ការធ្វើសង្រ្គាមផ្ទៃក្នុងផង ពឹងថៃ និង វៀតណាមអោយចូលមកកណ្តាល ជាវេទីសង្រ្គាម របស់ប្រទេសទាំងពីរនោះផង ជារបាំងរវាងប្រទេសទាំងពីរនោះផង បានក្លាយជាប្រទេសឋិតនៅក្រោមចំណុះរបស់ថៃផង វៀតណាមផង បានជាប្រទេស ឋិតនៅក្រោមចំណុះរបស់ប្រទេសទាំងពីរក្នុងពេលជាមួយផងក៏មាន។ មានការផ្លាស់ប្តូរទីក្រុងច្រើនលើកច្រើនគ្រា រហូតដល់ជិតចុង ព.សវ.២៤ ប្រទេសបារាំងសេសបានចាប់ផ្តើមចូលមកមានតួនាទីក្នុងឥណ្ឌូចិន តមកមិនយូរកម្ពុជា ក៏បានក្លាយជារដ្ឋឋិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់បារាំងសេសក្នុង ព.ស.២៤០៦ ហើយបានក្លាយជាប្រទេសអាណានិគមរបស់បារាំងសេសនៅ ព.ស.២៤១០ ដរាបដល់ ព.ស.២៤៩៧ ទើបបានឯករាជ្យមកវិញ ហើយត្រូវបានតាំងនាមថា “ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា” មានរាជធានីឈ្មោះថា “ភ្នំពេញ” មានព្រះមហាក្សត្រគ្រងរាជ្យតាំងពី ព.ស.២៤៨៣ ព្រះនាមថាព្រះបាទនរោត្តមសីហនុ។
តមក ព.ស.២៤៩៨ ព្រះបាទនរោត្តមសីហនុបានលះបង់រាជ្យសម្បត្តិអោយព្រះបាទនរោត្តមសុរាម្រិត ជារាជបិតាឡើងគ្រងរាជ្យជំនួស ហើយព្រះអង្គក៏បានបង្កើតគណៈបក្សនយោបាយឈ្មោះថា “សង្គមរាស្រ្តនិយម” ហើយព្រះអង្គត្រូវបានបោះឆ្នោតជ្រើសរើសជានាយករដ្ឋមន្រ្តី ប្រកាន់ “នយោបាយអព្យាក្រិត្យ” (មិនចូលបក្សសម្ព័ន្ធ) ពេលដែលព្រះបាទនរោត្តមសុរាម្រិត ទ្រង់សោយទិវង្គត ព្រះបាទនរោត្តមសីហនុ ទ្រង់ជាប្រមុខរដ្ឋ តែទ្រង់មិនបានគ្រងរាជ្យជាស្តេចផែនដីទេ។ ផ្នែកខាងសាសនាព្រះអង្គទ្រង់ជាពុទ្ធមាមកៈ ហើយទ្រង់បានចាត់ព្រះពុទ្ធសាសនាជា “សាសនាប្រចាំជាតិ” ជាផ្លូវការ។ ព្រះបាទនរោត្តមសីហនុទ្រង់សាងព្រះផ្នួសជាភិក្ខុភាវៈពីរលើក ក្នុង ព.ស.២៤៩០ និង ព.ស. ២៥០៦។ ទ្រង់មាន ព្រះរាជ តម្រេះបង្កើតទ្រឹស្តីពុទ្ធសង្គមនិយមខ្មែរឡើង ដើម្បីអោយបានជាលទ្ធិនយោបាយ ឬជារបបគ្រប់គ្រងរបៀបថ្មីដែលប្រកាន់យកពុទ្ធធម៌ជាគោលក្នុងការគ្រប់គ្រងប្រទេស ឬន័យម្យ៉ាងទៀតគឺ បង្កើតលទ្ធិសង្គមនិយម បែបថ្មីដែលមានពាក្យប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនាជាមូលដ្ឋាន។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាក្នុងសម័យថ្មីនេះឋិតនៅក្នុង យុគដែលអាស៊ីអាគេ្នយ៍ ជាវេទិការនយោបាយបរទេស ជាពិសេសជាកន្លែងប្រជែង ដណ្តើមអំណាចគ្នារវាងពួកសេរីនិយម និង កម្មុយនិស្តនិយម ទើបជួបប្រទះនូវបញ្ហាជាច្រើន ទាំងផ្នែកខាងកិច្ចការបរទេស និង ជំលោះរឿងព្រំដែនជាមួយប្រទេសជិតខាងជាដើម ជាពិសេសជាមួយប្រទេសវៀតណាម ដែលជាគូសត្រូវពីអតីត។ លុះដល់ ព.ស.២៥១៣ ព្រះបាទនរោត្តមសីហនុត្រូវបានគេធ្វើរដ្ឋប្រហារដណ្តើមអំណាច (ព្រះអង្គអស់អំណាច) លទ្ធិពុទ្ធសង្គមនិយមសាបសូន្យ។ ក្រុមបុគ្គលដែលដណ្តើមអំណាចបានប្រកាសផ្លាស់ប្តូរព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ជាសាធារណរដ្ឋខ្មែរ មានប្រធានាធិបតី លន់ នល់ ជាដំបូង។ រដ្ឋាភិបាលថ្មីប្រកាសបញ្ជាក់ថា នៅតែគោរពព្រះពុទ្ធសាសនា ជាសាសនាប្រចាំជាតិ និង ឧបត្ថម្ភការពារអោយបានរឹងប៉ឹង ក្នុងថ្នាក់ជាស្ថាប័នសាកលអន្តរជាតិ ចំណែកឯព្រះសង្ឃក៏បានប្រកាស ឥរិយាបថមិនអោយព្រះសង្ឃពាក់ព័ន្ធ នឹង នយោបាយ។
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសកម្ពុជា ក្រោយសម័យអង្គរ មានភាពប្រហាក់ប្រហែលគ្នាខ្លាំងណាស់ ប្រៀបជាមួយព្រះពុទ្ធសាសនានៅព្រះរាជាណាចក្រថៃ ទាំងផ្នែកខាងសាសនមណ្ឌល នឹង វប្បធម៌ ប្រពៃណី ដូចជាមានវត្ត និង ភិក្ខុសាមណេរជាច្រើន។ ព្រះសង្ឃបានទទួលការគោរពយ៉ាងខ្ពស់ពីប្រជាជន បំពេញនាទីជាគ្រូបាអាចារ្យ មានប្រពៃណីបញ្ជូនក្មេង និង យុវជនអោយស្នាក់នៅក្នុងវត្តជាក្មេងវត្ត ឬបួសជាភិក្ខុសាមណេរជាដើម។ ទាំងនេះព្រោះភាគច្រើនជាគតិដែលផ្សព្វផ្សាយ ឬ នាំយកមកពីប្រទេសថៃ ហាក់បីដូចជាការតបស្នងក្នុងការដែលថៃធ្លាប់បានទទួលឥទ្ធិពលវប្បធម៌របស់ខ្មែរ ក្នុងពេលមុន តួយ៉ាងដូចជាសំណាក់រាជវាំងថៃបច្ចុប្បន្ន ប្រើរាជស័ព្ទភាសាខ្មែរ និង សំណាក់រាជវាំងខ្មែរប្រើរាជស័ព្ទភាសាថៃ។
ព្រះសង្ឃមានពីរនិកាយគឺ មហានិកាយ និង ធម្មយុត្ត ដូចប្រទេសថៃ ទាំងនេះកើតមកពីការដែលសម្តេចព្រះសុគន្ធាធិបតី (ប៉ាន) និមិន្តទៅសិក្សាបរិយត្តិធម៌នៅទីក្រុងបឹងកក ព្រះរាជាណាចក្រថៃ បានសិក្សាបែបផែនរបស់គណៈធម្មយុត្ត ហើយនាំយករបបធម្មយុត្តិកនិកាយមកតាំងនៅព្រះរាជណាចក្រកម្ពុជា នៅ ព.ស.២៤០៧ ហើយព្រះអង្គទ្រង់ជាសម្តេចព្រះសង្ឃរាជអង្គដំបូងនៃគណៈធម្មយុត្តិកនិកាយក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា។
ប្រជាជនខ្មែរនៅ ព.ស.២៥១៣ មានប្រមាណ ៧,០០០,០០០ នាក់ ជាពុទ្ធសាសនិក ៩០ភាគរយ មានវត្តចំនួន ៣៣៦៩វត្ត (វត្តមហានិកាយ ៣២៣០វត្ត វត្តធម្មយុត្ត ១៣៩វត្ត) មានភិក្ខុសាមណេរទាំងអស់ ៦៥,០៦៣ អង្គ (មហានិកាយ ៦២,៦៧៨ អង្គ ធម្មយុត្ត ២៣៨៥ អង្គ) ការគ្រប់គ្រងទាំងពីរគណៈនេះ ចែកចេញដាច់ដោយឡែកពីគ្នា។ គណៈនីមួយៗ មានប្រមុខរបស់ខ្លួន មិនចំណុះគ្នាឡើយ។ ប្រមុខទាំងពីរនិកាយអាច នឹង ប្រកាសសេចក្តីថ្លែងការណ៍រួមគ្នាបាន។ ប្រមុខសង្ឃទាំងពីរគណៈហៅថា “សម្តេចព្រះមហាសុមេធាធិបតីសង្ឃនាយកគណៈមហានិកាយ” (បច្ចុប្បន្ន តាំងនាមថ្មីថា សមេ្តចព្រះ អគ្គមហាសុមេធាធិបតីសង្ឃនាយកគណៈមហានិកាយ) ប្រមុខសង្ឃផ្នែកធម្មយុត្តិកនិកាយហៅថា “សមេ្តចព្រះមហាសុមេធាធិបតីសង្ឃនាយកគណៈធម្មយុត្តិកនិកាយ ”បន្ទាប់មកពេលព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាផ្លាស់ជាសាធារណរដ្ឋខ្មែរ ហើយប្រធានាធិបតី លន់ នល់ បានប្រកាសថ្វាយព្រះកិត្តិនាមលើកដម្កើងព្រះសង្ឃនាយកទាំងពីរនិកាយនោះ ជាព្រះសង្ឃរាជ នៅថ្ងែទី ១៥ មករា ២៥១៥។
ផ្នែកខាងពុទ្ធិកសិក្សា ចាត់បានថាទទួលបែបផែន និង ឥទ្ធិពលពីប្រទេសថៃជា ចំណែកមួយមកតាំងតែពីដំបូងម្ល៉េះ ពោលគឺសមេ្តចព្រះសង្ឃរាជ ទៀង ពេលព្រះអង្គនៅជាយុវវ័យ ព្រះអង្គបាននិមន្តទៅបំពេញការសិក្សាព្រះពុទ្ធសាសនានៅទីក្រុងបឹងកក់ រហូតដល់ចប់ប្រយោគខ្ពស់បំផុត។ បន្ទាប់មកព្រះមហាវិមលធម៌ (ថង) សិស្សរបស់សមេ្តចព្រះសង្ឃរាជទៀង ក៏បាននិមន្តទៅសិក្សានៅទីក្រុងបឹងកក់ដែរ ហើយក៏បាននិមន្តត្រឡប់មកចាត់តាំងសាលារៀនពុទ្ធិកសិក្សាលើកដំបូងនៅកម្ពុជា សាលាបាលីដំបូងបំផុតតាំងនៅអង្គរវត្ត ព.ស.២៤៥២ តមកនៅ ព.ស.២៤៥៧ បំលាស់មកសាងនៅក្នុងក្រុងភ្នំពេញហៅថា “សាលាបាលីជាន់ខ្ពស់” រយៈក្រោយមកសាលានេះមានការរីកចំរើនហើយប្តូរឈ្មោះទៅជា “ពុទ្ធិកវិទ្យាល័យ” ហើយមានមហាវិទ្យាល័យព្រះពុទ្ធសាសនាដែលសមេ្តចព្រះនរោត្តមសីហនុទ្រង់បានសាង ហៅថា “មហាវិទ្យាល័យព្រះពុទ្ធសាសនាសីហនុរាជ បច្ចុប្បន្នជាសាកលវិទ្យាល័យសីហនុរាជ” ចាប់ផ្តើមបង្រៀនថ្នាក់បរិញ្ញាប័ត្រនៅ ព.ស.២៥០២ ថ្នាក់អនុបណ្ឌិតនៅ ព.ស. ២៥០៥ ហើយ និង មានការសិក្សាថ្នាក់បណ្ឌិតទៅទៀតក្នុងឆ្នាំ ព.ស.២៥១៥ មានព្រះសង្ឃរៀនថ្នាក់បរិញ្ញាប័ត្រ ១៥០ អង្គ រៀនថ្នាក់អនុបណ្ឌិត ៥៤អង្គ។
មុន ព.ស.២៥០៤មានព្រះសង្ឃខ្មែរចំនួនច្រើនអង្គនិមន្តទៅបំពេញការសិក្សា បរិយត្តិធម៌ផ្នែកភាសាបាលី និង មហាវិទ្យាល័យសង្ឃនៅប្រទេសថៃ ស្នាក់នៅក្នុងវត្ត ផ្សេងៗក្នុងក្រុងបឹងកក់ តែក្រោយមកប្រទេសកម្ពុជាបានកាត់ផ្តាច់សម្ព័ន្ធភាពជាមួយ ប្រទេសថៃនៅ ព.ស.២៥០៤ ហើយការនិយមក៏ត្រូវបានកាត់ផ្តាច់ជាបន្តបន្ទាប់។
ក្នុង ព.ស.២៥១១ ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាបានរៀបចំបកប្រែ និង បោះពុម្ភព្រះត្រៃបិដកសម្រេចជាស្ថាពរ ហើយក៏បានសម្ពោធជាផ្លូវការនៅឆ្នាំបន្ទាប់មក។ ព្រះត្រៃបិដកច្បាប់នេះមានពីរភាសា គឺ ភាសាបាលី និង ភាសាខ្មែររួមគ្នា ចាប់ផ្តើមចងក្រង និង បកប្រែនៅ ព.ស. ២៤៧២ មានចំនួន ១១០ ព្រះវិន័យ ១៣ក្បាល ព្រះសូត្រ ៦៣ក្បាល និង ព្រះអភិធម្ម ៣៤ក្បាល។
ឋិតនៅក្នុងសង្គមសម័យថ្មី ដែលមានការបដិវត្តន៍យ៉ាងលឿន មានសភាពការណ៍ ខាងព្រះពុទ្ធសាសនាគួរអោយព្រួយបារម្ភច្រើនយ៉ាង ជាពិសេសក្នុងតំបន់អភិវឌ្ឍន៍ ដូចជាទីក្រុងជាដើម យុវជនយុវនារីសម័យថ្មីបានទទួលការសិក្សាតាមបែបបស្ចឹមប្រទេស ទោះបី រដ្ឋាភិបាលចាត់អោយមានការបង្រៀនព្រះពុទ្ធសាសនានៅគ្រប់កំរិត ក្មេងក៏ចំរើនវ័យឡើងតាមបែបលោកខាងលិច មានសម្ព័ន្ធភាពជាមួយវត្ត និង ព្រះសង្ឃតិចទៅៗ ការបួសរៀននៅមានចំពោះតែក្រុមក្មេងជនបទ ចំណែកឯក្មេងនៅទីក្រុងកម្រ នឹង បួសរៀនណាស់ សូម្បីតែបួសរយៈខ្លីក៏មានចំនួនតិចតួចដែរ លើសពីនេះទៅទៀត នៅក្នុងទីក្រុង ញាតិញោមដែលមានសទ្ធាដាក់បាត្រក៏មានការថយចុះ ជាហេតុនាំអោយព្រះសង្ឃនិមន្តចេញបិណ្ឌបាត្រថយចុះ ព្រះសង្ឃត្រូវអាស្រ័យចង្ហាន់ ដែលចម្អិនដោយខ្លួនឯងដើម្បីចិញ្ចឹមជីវិត។ កិច្ចការខាងព្រះពុទ្ធសាសនាដោយទូទៅផ្តោតសំខាន់ទៅខាងសង្គមច្រើនជាង ស្មារតី (វិបស្សនា) ការបដិបត្តិខាងផ្នែកសមាធិភាវនាក៏មិនមានការចាប់អារម្មណ៍។ ពុទ្ធិកសិក្សាផ្តោតសំខាន់ទៅលើហេតុផល លះបង់អបិយជំនឿផ្សេងៗក៏ពិត តែអ្នករៀនរមែងប្រាថ្នា បរិញ្ញាប័ត្រ សញ្ញាប័ត្រ និង ការឈានមុខក្នុងសង្គមច្រើនជាងវិជ្ជាការស្រាវជ្រាវ និង ការលើកកំពស់កំរិតភូមិធម៌ខាងផ្លូវចិត្ត។ ប្រជាជនទូទៅមានភាពញាប់ញ័រ (មិននឹងនរ) មិនមានភាពប្រាកដក្នុងចិត្តទាក់ទងទៅនឹងប្រសិទ្ធភាពរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ព្រោះគោលការណ៍ដែលប្រកាន់មកថា ជាតិ សាសនា និង ព្រះមហាក្សត្រត្រូវនៅរួមគ្នាមិនអាចបំបែកបាន ក៏ត្រូវបានបំបែក។ ទ្រឹស្តីពុទ្ធសង្គមនិយមដែលថា នឹង នាំឆ្ពោះទៅរកសន្តិភាពពិតប្រាកដ នៅមិនទាន់ប្រសូតចេញមកនៅឡើយ ក៏មានភាពស្រពាប់ស្រពោនជាមុនរួចទៅហើយ ធ្វើឲ្យប្រជាជនចាំបាច់ត្រូវសង្ឃឹមទៅលើគោលការណ៍ ទ្រឹស្តី ឬរបបដទៃទៀត។
ចាប់តាំងតែព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា បានបដិវត្តន៍ជាសាធារណៈ ខ្មែរនៅក្នុងព.ស. ២៥១៣ ហើយ ប្រទេសជាតិក៏ជួបប្រទះបញ្ហាចលាចលសឹកសង្រ្គាម ជារៀងរហូត ទាំងជាមួយវៀតម៉ិញ វៀតកុង និង ខ្មែរក្រហម រហូតដល់ថ្ងៃទី ១៦ មេសា ព.ស. ២៥១៨ ក៏បរាជ័យ ត្រូវខ្មែរក្រហមចូលមកកាន់កាបទាំងស្រុង កងទ័ពកម្មុយនិស្តព្រមជាមួយយុវបដិវត្តន៍បានដំណើរការចាត់របៀបប្រទេសជាតិសាជាថ្មី ដោយវិធានការបន្ទាន់ និង ហឹង្សា សម្លាប់អ្នកមិនយល់ស្រប និង ទាហានរដ្ឋាភិបាលមិនមេត្តាប្រាណី ជម្លៀសប្រជាជនចេញពីទីក្រុងភ្នំពេញទាំងអស់ ហើយទៅតាំងទីលំនៅក្នុងព្រៃ ចាត់របៀបកាប់ឆ្ការទីធ្វើស្រែចំការតាមបែបថ្មី។ សាធារណៈរដ្ឋខ្មែរក៏បានផ្លាស់ទៅជា “កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ” ប្រើរបបគ្រប់គ្រងសង្គមនិយមកុម្មុនិស្ត ចំណែកឯផលដែលកើតចំពោះព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលកើតមកពីការបដិវត្តន៍នេះ ប្រាកដចំពោះខ្សែភ្នែកពុទ្ធសាសនិកជនកម្ពុជានៅក្រៅប្រទេស ហាក់បីដូចជាចំណុចអាវសាន ដែលបាំងដោយរនាំងវាំងននពណ៌ខ្មៅ ឬយ៉ាងហោចណាស់ហាក់ដូចជាទាញឆាកពណ៌ខ្មៅមកបាំង។
ព្រះថេរៈថ្នាក់ដឹកនាំព្រះពុទ្ធសាសនាខ្មែរ ដែលបានភៀសខ្លួននៅសហរដ្ឋអាមេរិក បានថ្លែងចំពោះទីប្រជុំនាសាលាក្រុងបុស្តន កាលពីខែមេសា ព.ស. ២៥២១ មួយប្រយោគថា “ដូចដែលអស់លោកជ្រាបស្រាប់មកហើយ ប្រជាជនកម្ពុជាជាង ១ភាគ ៣ត្រូវបានប្រហារជីវិត ក្នុងរយៈពេល១០ឆ្នាំ កន្លងមកនេះ (គឺក្នុងរបប ៣ឆ្នាំ ៨ ខែ២០ ថ្ងៃ) រួមទាំងព្រះសង្ឃទាំងអស់ជិត ៨០,០០០ អង្គ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងសម័យនេះពោលបានឈ្មោះថាសូន្យ ព្រោះមិនមានព្រះសង្ឃនៅសល់ទៀតទេ តែក្រោយពេលរំដោះទើបមានការបំបួសព្រះសង្ឃសាជាថ្មី ដោយបញ្ជូនកុលបុត្តទៅបំបួសនៅវៀតណាមភាគខាងត្បូងដោយគណៈសង្ឃថេរវាទវៀតណាម កុលបុត្តដែលត្រូវបំបួសក្នុងសម័យនោះ មានសម្តេចព្រះអគ្គមហាសុមេធាធិបតីសង្ឃនាយកគណៈមហានិកាយ នាពេលបច្ចុប្បន្នជាដើម។
ក្នុងថ្ងៃទី ៧ មករា ព.ស. ២៥២២ កងទ័ពនៃសភាបដិវត្តន៍ប្រជាជនកម្ពុជា ដែលវៀតណាមឋិតនៅពីក្រោយបានចូលមកកាន់កាប់ក្រុងភ្នំពេញ ហើយប្តូរឈ្មោះទៅជា “សាធារណៈរដ្ឋប្រជាជនកម្ពុជា” ដោយមានសម្តេច ហេង សំរិន្ទ ជាប្រធានាធិបតី។ កងទ័ពនៃរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យបានដកថយចូលទៅនៅក្នុងព្រៃ ហើយធ្វើសង្រ្គាមដណ្តើម អំណាច តែការតស៊ូដំណើរទៅមុខរកសេចក្តីសុខ សន្តិភាពមិនមានក្នុងពេលនោះ។
- ឯកសារពិគ្រោះ :
- ភិក្ខុ វិរិយបណ្ឌិតោ ប៉ាង ខាត, បាថកថារឿង ប្រវត្តិសាស្រ្តព្រះពុទ្ធសាសនានៅសាធារណៈរដ្ឋ ខ្មែរ, ក្រុងបាងកក ព.ស. ២៥៣៤.
- សារានុក្រមថៃ ច្បាប់រាជបណ្ឌិត្យស្ថាន (ព.ស. ២៤៩៨-២៥២១) កម្ពុជា ខ្មែរ ចម្ប៉ា ចេនឡា
- Encycolopedia, Americana. 1969 ed., s.v. “Angkor”, Cambodia Indochina, Southeast Asia”
- Encyclopaedia Britannica. 1968 ed., s.v. Buddhism” , Cambodia, “India Art”
- Hall. D.G.E, A History of South-East Asia. New York: St. Martin’s Press, 1970
- Harrison, Brian. South-East Asia, A short History. London: Macmillan & Co., Ltd.,1963.
- Somdech Preah Mhasumedhadhipati. The Governing of the Buddhist Order in Cambodia vesakha Puja 2519, Bangkok 1976, PP. 40-47
- Zago, Marcello. “Contemporary Khmer Buddhism” in Buddhism in the modern world” Edited by Heinrich Dumoulin and John C. Maraldo New York: Macmillan Publishing Co., Inc., 1976.