ព្រះពុទ្ធសាសនានៅនានាប្រទេស
ចុះផ្សាយដោយកែវ ឈុន
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
****************************************
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅអាស៊ីកណ្ដាល
ថ្ងៃសៅរ៍ ទី14.ធ្នូ 2019.ម៉ោង 8:40
អាស៊ីភាគកណ្ដាលឬក្រុមទន្លេតារិម (Tarim) ជាជំនុំជននៃសិប្បកម្មវត្ថុសម្រាប់គោរពបូជាព្រះពុទ្ធសាសនា ទីធ្លាប់បានជាមជ្ឈមណ្ឌល និង ជាវិថីសំខាន់ក្នុងការផ្សព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនាអស់កាលជាច្រើនសតវត្សរ៍។ ព្រះពុទ្ធសាសនាពីប្រទេសឥណ្ឌាផ្សាយចូលមកកាន់ប្រទេសចិនភាគច្រើនក៏អាស្រ័យមាគ៌ានេះ។ អាស៊ីកណ្ដាលជាប្រជុំមាគ៌ាផ្លូវពាណិជ្ជកម្មសំខាន់រវាងចិន ឥណ្ឌា និង ប្រទេសផ្សេងៗ ជាច្រើន ដូច្នេះទើបជាទីប្រចួបនៃវប្បធម៌ច្រើនក្រុមច្រើនបែប និង មានអនុស្សាវរីយ៍នៃព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងអតីតជាច្រើនប្រការ មានទាំងវត្តវ៉ាអារាម ល្អាង ស្ថូប វិចិត្រកម្ម បដិមាកម្ម គម្ពីរ និង ឯកសារកំណត់ហេតុផ្សេងៗ ជាច្រើន ជាភាសាបាលីខ្លះ ភាសាសំស្រ្កឹតខ្លះ ភាសាកូតាំងខ្លះ ចិនខ្លះ ព្រមទាំងភាសាផ្សេងៗ ជាច្រើនភាសា។
មជ្ឈមណ្ឌលសំខាន់បំផុតនៃព្រះពុទ្ធសាសនានៅអាស៊ីកណ្ដាលគឺ កុឆះ ឬ កូចា និង ព្រះសង្ឃដែលមានកិត្តិនាមបំផុត គឺ ព្រះកុមារជីព នៃពុទ្ធសតវត្សរ៍ទី៩។ ព្រះតេជគុណអង្គនេះលោកបានសិក្សាវណ្ណកម្មនៃព្រះពុទ្ធសាសនានៅក័សស្មៀរ៍ ជាច្រើនឆ្នាំដល់ថ្នាក់ចាក់ធ្លុះ ពេលត្រឡប់មកនៅឯកូចាវិញ ក៏ប្រាកដកិត្តិគុណជាអ្នកប្រាជ្ញ ជួនជាស័យនោះចិនកើតការវិវាទជាមួយកូចា ព្រះកុមារជីពត្រូវបានចិនចាប់ទៅធ្វើជាឈ្លើយ និង បានប្រតិបត្តិសាសនកិច្ចនៅប្រទេសចិនអស់លយៈកាលប្រមាណ ១៥ឆ្នាំ រហូតដល់មរណភាពនៅទីនោះ។ លោកបានបង្រៀនទស្សនវិជ្ជាពុទ្ធសាសនា ហើយបានប្រែគម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនា មកជាភាសាចិនជាច្រើន ជាបុគ្គលសំខាន់ម្នាក់ នៃប្រវត្តិសាស្ត្រពុទ្ធសាសនារបស់ប្រទេសចិន។
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅអាហ្វហ្គានិស្ថាន
កាលពីដើម អាហ្វហ្គានិស្ថាន គឺជាភូមិភាគមួយនៃដែនដីជម្ពូទ្វីបព្រះពុទ្ធសាសនាបានផ្សាយចូលមកដែនដីបរិវេណនេះតាំងតែពីសម័យ ដែលដែនដីចំណែកមួយនៃអាណាចក្រព្រះបាទអសោកមហារាជ ក្រោយមកភូមិភាគនេះត្រូវបានឋិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់អាណាចក្រកុសាណៈ និង បានក្លាយទៅជាមជ្ឈដ្ឋានសំខាន់នៃសិល្បកម្មគន្ធារៈ ដូចបានឃើញប្រាកដពីសំណល់បូរាណវត្ថុ ឯ បេក្រេម និង ផាមិយ៉ាន។
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសឥណ្ឌា
- យុគទី ១ ការរក្សាសង្ឃមណ្ឌលឲ្យគង់វង់
- យុគទី ២ ព្រះពុទ្ធសាសនារុងរឿងទូទាំងជម្ពូទ្វីប និង ផ្សាយចេញទៅប្រទេសនានា
- យុគទី ៣ ការបំបែកខ្លួនចេញ និង រីកចម្រើនរុងរឿង នៃព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន
- យុគទី ៤ មណ្ឌលដ្ឋានការសិក្សា វប្បធម៌ប្រពៃណី និង ការផ្សំផ្គុំជាមួយសាសនា ហិណ្ឌូ
- យុគទី ៥ សេចក្ដីអន់ថយ និង សាបសូន្យចាកពីប្រទេសឥណ្ឌា សម័យបច្ចុប្បន្ន ហេតុដែលនាំឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនាសាបសូន្យពីប្រទេសឥណ្ឌា។
- ប្រវត្តិព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសឥណ្ឌាសម័យពុទ្ធកាល ជារឿងដែលមាននៅក្នុងពុទ្ធប្រវត្តិទើបមិនយកមកសម្ដែង ក្នុងទីនេះ នឹង ពោលចំពោះតែប្រវត្តិក្រោយពីព្រះពុទ្ធបរិនិព្វាន បើសិនជាបែងឲ្យទូលាយ ប្រវត្តិពុទ្ធសាសនាក្នុងប្រទេសឥណ្ឌាប្រាកដមានជាសម័យដូចតទៅនេះ ៖
- ១. ពុទ្ធសាសនាថេរវាទរុងរឿង ព.ស.១ ដល់ ៥០០
- ២. ពុទ្ធសាសនាមហាយានរុងរឿង ព.ស. ៥០០ ដល់ ១០០០
- ៣. ពុទ្ធសាសនាបែបតន្ត្រៈរុងរឿង ព.ស.១០០០ ដល់ ១៥០០
- ៤. ពុទ្ធសាសនាតន្ត្រៈអន់ថយរហូតដល់ពុទ្ធសាសនាសាបសូន្យចាកប្រទេសឥណ្ឌា ៥. ១៥០០ ដល់ ១៧០០
- ដើម្បីងាយស្រួលដល់ការសិក្សា អាចបែងប្រវត្តិពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសឥណ្ឌាជា ៥យុគគឺ ៖
- យុគទី ១ ការរក្សាសង្ឃមណ្ឌលឲ្យគង់វង់
- (រាប់តាំងតែព្រះពុទ្ធបរិនិព្វាន ដល់មុនសម័យព្រះបាទអសោកមហារាជ ឬ ប្រមាណ ព.ស.១ ដល់២០០ សេស)
ព.ស. ១ : ក្រោយពីពុទ្ធបរិនិព្វានបានប្រមាណ ៣ខែ មានការធ្វើសង្គាយនានៅក្រុងរាជគ្រឹះ ប៉ុន្តែពេលការសង្គាយនាចប់សព្វគ្រប់ហើយ ព្រះសង្ឃមួយក្រុមមានព្រះបុរណៈ ជាប្រធាន មិនទទួលស្គាល់នូវការសង្គាយនាគ្រានោះ។
ព.ស. ១០០ : ពួកភិក្ខុវជ្ជីបុត្រ ប្រកាន់យកវិន័យប្រតិបត្តិស្ដីពីវត្ថុ ១០យ៉ាង ដែលខុសឆ្គងពីព្រះធម៌វិន័យ ជាហេតុនាំឲ្យកើតមានការធ្វើទុតិយសង្គាយនា ក្នុងក្រុងវេសាលី តែព្រះសង្ឃមួយពួកមានចំនួនច្រើនដែលបដិបត្តិខុស បាននាំគ្នាបំបែកទៅធ្វើសង្គាយនាដោយឡែករៀងខ្លួន ហៅថា មហាសង្គីតិ និង មាននាមថា មហាសង្ឃិកៈ គឺពួកសង្ឃចំនួនច្រើន ជាហេតុនាំឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនាចាប់ផ្ដើមបែកចេញជាពីរនិកាយធំៗ គឺ និកាយថេរវាទ បានប្រកាន់ខ្ជាប់គោលធម៌តឹងរឹងតាមធម៌វិន័យក្នុងគ្រាសង្គាយនាលើកទី១ ជាមួយ និង ពួកអាចារិយវាទ ដែលបដិបត្តិតាមពាក្យប្រៀនប្រដៅ និង ខ្លឹមសារដែលអាចារ្យជំនាន់ក្រោយចងក្រងទុកមក ប៉ុន្តែការបែកបាក់មិនទាន់ប្រាកដឡើងដល់ថ្នាក់ដាច់ដោយឡែកពីគ្នា។
យុគទី២ : ព្រះពុទ្ធសាសនារុងរឿងទូទាំងជម្ពូទ្វីប និង ផ្សាយចេញទៅប្រទេសនានា (ចាប់តាំងពីស្ដេចចក្រពត្តិទី១ នៃព្រះបាទអសោកមហារាជ ដល់ស្ដេចចក្រពត្តិ ទី២ នៃព្រះបាទកនិសកៈ ប្រមាណ ព.ស.២៥០ ដល់ ព.ស.៥០០)។
ព.ស. ២១៨ : ព្រះបាទអសោកមហារាជបានឡើងសោយរាជ្យក្នុងនគរបាតលីបុត្រ ទ្រង់បែរមកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា និង ទំនុកបំរុងព្រះសង្ឃជាច្រើនក្រៃលែង ជាហេតុនាំឲ្យពពួកតិរ្ថិយ និង ពួកដែលសម្លឹងឃើញតែលាភសក្ការៈ បន្លំចូកមកបួសក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាជាច្រើន សម្ដែងធម៌ វិន័យខុសឆ្គងភ្លាំងភ្លាត់ទៅជាច្រើន ដោយឡែកនិកាយធំៗ មានទៅដល់ ១៨និកាយ ព្រះបាទអសោកមហារាជ ទើបទ្រង់ចាត់ការជម្រះព្រះពុទ្ធសាសនាឲ្យបរិសុទ្ធ ទ្រង់អារាធនាព្រះមោគ្គល្លីបុត្តតិស្សត្ថេរ ចាត់ចែងធ្វើសង្គាយនាលើកទី៣ ក្នុងក្រុងបាតលីបុត្ត នៅប្រមាណ ព.ស.២៣៦ ទ្រង់កសាងព្រះវិហារចំនួន ៨៤.០០០ កន្លែង សាងសិលាចារិកប្រកាសពុទ្ធសាសនាតាមនយោបាយធម្មវិជ័យ ទូទាំងមហាអណាចក្រ ផ្ដល់សេរីភាពក្នុងការគោរពសាសនា បម្រុងរក្សាឧបត្ថម្ភរាល់សាសនា ទ្រង់បញ្ជូនសមណទូតទៅប្រកាសពុទ្ធសាសនាចំនួន ៩កន្លែង ទាំងក្នុងរដ្ឋដែលនៅក្រោមការគ្រប់គ្រង និង ប្រទេសផ្សេងៗ ទៀត។ សិល្បកម្មរីកចម្រើនរុងរឿង ចាប់ផ្ដើមមានស្ថាបត្យកម្មដែលធ្វើដោយសិលាដុះដាលក្នុងដែនជម្ពូទ្វីបជាលើកដំបូង។
ព.ស.៣៥៩ : បុស្សយមិត្ត មហាអាមាត្យព្រាហ្មណ៍បានចាត់វិធានការធ្វើគត់ព្រះបាទព្រឹហទរត្ថក្សត្រកាន់ពុទ្ធសាសនា អង្គចុងក្រោយបង្អស់ ជាក្រសែព្រះវង្ស នៃព្រះបាទអសោកមហារាជ ក្នុងរាជវង្សមោរិយៈ ហើយឡើងគ្រងរាជជារាជវង្សសុង្គៈក្នុងក្រុងបាតលីបុត្តជំនួសវិញ ដែលជាភាគីព្រាហ្មណ៍ (រាជវង្សសង្គៈសោយរាជ្យបានប្រមាណ ១១១ឆ្នាំ) ធ្វើពិធីអស្វមេធ កំចាត់ព្រះពុទ្ធសាសនាដោយការដុតបំផ្លាញវត្តវ៉ាអារាម សម្លាប់ព្រះសង្ឃ និង ឲ្យរង្វាន់ដល់បុគ្គលដែលសម្លាប់ពុទ្ធសាសនិករាល់គ្នា ប៉ុន្តែការកំចាត់ពុទ្ធសាសនារបស់ព្រះបាទបុស្សយមិត្រ មិនបានសម្រេច ព្រោះព្រះពុទ្ធសាសនាបានរីកសាយភាយចាក់ឫសយ៉ាងគង់វង់ក្នុងសទ្ធារបស់ប្រជាជនរួចទៅហើយ ព្រមទាំងព្រះរាជាអ្នកគ្រប់គ្រងអាណាចក្រផ្សេងៗ ក៏ក្រោកឡើងប្រឆាំងកាលពីចក្រពត្តិរបស់ព្រះបាទអសោកមហារាជកំពុងបំបែកខ្លួន បានទ្រង់មានសទ្ធា និង ទំនុកបម្រុងព្រះពុទ្ធសាសនាសំខាន់ គឺ ព្រះបាទមិលិន្ទ ឬ Menander (ព.ស.៣៦៨-៣៩៣ ឬ ប្រមាណ ព.ស.៥០០) ព្រះមហាក្សត្រជនជាតិក្រិក ឬយោនក គ្រងរាជ្យនៅសាគលនគរ ក្នុងអាណាចក្របាកត្រៀ (បរិវេណដែនគន្ធារៈ និង បញ្ចប់ភាគឥសាននៃជម្ពូទ្វីប) ព្រះអង្គទ្រង់ជាអ្នកប្រាជ្ញ បានទ្រង់ចោទឆ្លើយសន្ទនាធម៌ជាមួយព្រះនាគសេន រួចហើយទ្រង់មានសទ្ធាជ្រះថ្លាក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា។ តាមរឿងរ៉ាវដែលប្រាកដក្នុងរឿងមិលិន្ទប្បញ្ហា ព្រះពុទ្ធសាសនាបានទទួលការទំនុកបម្រុងឲ្យរុងរឿង សិល្បកម្មក្រិកផ្សំផ្គុំជាមួយឥណ្ឌា ហៅថាសិល្បះបែបគន្ធារះ ក៏ផ្ដើមកើតមានឡើងដោយអាស្រ័យសទ្ធាក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា អ្នកប្រាជ្ញបានសន្និដ្ឋានថា ជាសម័យដំបូងដែលមានការកសាងព្រះពុទ្ធរូប។
ចំណែកខាងទិសបស្ចឹម និង ទិសទក្សិណចុះមក គឺ ភាគកណ្ដាលនៃប្រទេសឥណ្ឌាទាំងមូល ដែលមានអាណាចក្រតាំងខ្លួនជាឥស្សរៈឡើង ហើយក្រោយមកក៏រុងរឿង គឺអាណាចក្ររបស់ក្សត្ររាជវង្សសត្តវាហនៈ នៃអាណាធរនគរ សឹងមានមណ្ឌលនៃសេចក្ដីចម្រើននៅក្នុងអមរវតី (អមរវតីជារាជធានីចាស់ ក្រោយមកបានផ្លាស់ទៅនៅក្រុងប្រតិស្ឋាន)។ អាណាចក្រនេះបានចាប់ផ្ដើមកកើតឡើងនៅចុងសម័យនៃរាជវង្សមោរិយៈ ពេលដែលអាណាចក្រនៃព្រះបាទអសោកមហារាជកំពុងបែកបាក់ទន់ខ្សោយ បានច្បាំងឈ្នះក្សត្រនៃក្រុងមគធៈ នៅប្រមាណ ព.ស.៤៥៥ ហើយមានអំណាចរុងរឿងតមកបានប្រមាណ ៣សតវត្សរ៍ (រវាងក្សត្រនេះរុងរឿង គឺប្រមាណ ព.ស.៤០០ ដល់ ៧០០ ត្រូវ នឹង សម័យរាជវង្សកុសាណៈក្នុងយុគទី៣ )ក្សត្ររាល់ព្រះអង្គក្នុងរាជវង្សនេះ ជាមិត្រក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា និង ទ្រង់បានទំនុកបម្រុងព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងពិតប្រាកដរៀងមកអស់ជាច្រើនព្រះអង្គ ជាយុគសម័យដែលប្រជាជននិយមចូលចិត្តកសាងវត្ត និង បូជាព្រះចេតិយ មានវត្តវ៉ាអារាមជាច្រើន និង សិល្បះវប្បធម៌បានរីកចម្រើនរុងរឿងអស់មួយគ្រា ស្ថានទីសំខាន់ខាងព្រះពុទ្ធសាសនាដែលបានទទួលព្រះបរមរាជូបត្ថម្ភទំនុកបម្រុងពីព្រះរាជវង្សនេះ គឺសាញ្ចិ អមរវតី នាគារជុនកោណ្ឌៈ ជាដើម។
យុគទី ៣ ៖ ការបំបែកខ្លួនចេញ និង រីកចម្រើនរុងរឿងនៃព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន (ចក្រពត្តិទី២ នៃព្រះបាទកនិសកៈមហារាជ នៃរាជវង្សកុសាណៈ ប្រមាណ ព.ស.៥០០ ដល់ ៧០០)
ព.ស.៥១៣ ៖ ក្សត្រនៃរាជវង្សកុសាណៈ បានវាយឈ្នះក្សត្រក្រិក និង ក្សត្ររាជវង្សសកៈ ចូលមកគ្រប់គ្រងភាគពាយ័ព្យនៃប្រទេសឥណ្ឌា ទ្រង់មានសទ្ធាជ្រះថ្លាទំនុកបម្រុងព្រះពុទ្ធសាសនា (ជាជនជាតិកុសាណៈ កុលសម្ព័ន្ធម៉ុងហ្គោលី ពីដើមនៅអាស៊ីភាគកណ្ដាល ត្រូវជនជាតិ ហ័ន រុករានទន្ទ្រាន ទើបជម្លៀសខ្លួនចេញមកគ្រប់គ្រងដែនដីបរិវេណនេះ ហើយផ្សាយអំណាចចេញទៅរហូតក្លាយជាអាណាចក្ររុងរឿង មានអាណាខេត្តប្រៀបស្មើបច្ចុប្បន្នគឺ មួយចំណែករបស់ ប៉ើស៊ៀ កូតាននៅអាស៊ីកណ្ដាល អាហ្វហ្គានិស្ថាន ប៉ាគិស្ថានភាគបស្ចឹមស្ទើរតែទាំងមូល ដែនកៈស្មៀរ៍ ឬ គែស្មៀរ៍ ដែនបញ្ចាប់ ចុះមកខាងទិសបូព៌ារហូតដល់ក្រុងពារាណសី រួមមានប្រមាណពាក់កណ្ដាលចក្រពត្តិនៃព្រះបាទអសោកមហារាជ មុនដំបូងរាជវង្សកុសាណៈ តាំងរាជធានីនៅក្រុងកាបុល រួចក៏ផ្លាស់មកកាន់បុរុសបុរៈ ឬ Peshawar ហើយទីបំផុតផ្លាស់មកកាន់មថុរា។ នៅក្នុងសម័យជាមួយគ្នានេះ មហាអាណាចក្រដែលរុងរឿងក្នុងប្រទេសឥណ្ឌាភាគកណ្ដាល ក៏គឺ អាណាចក្រនៃរាជវង្សសាតវាហនៈ សឹងបានទំនុកបម្រុងព្រះពុទ្ធសាសនាមកជាច្រើនដូចគ្នា)។
ព.ស.៦២១ ៖ ព្រះបាទកនិសកៈ ក្សត្រអង្គទី៣ នៃរាជវង្សកុសាណៈ ឡើងគ្រងរាជ្យក្នុងក្រុងបុរុស បុរៈ ជាក្សត្រមានតេជានុភាពបំផុតក្នុងជម្ពូទ្វីប ក្រោយអំពីសម័យនៃព្រះបាទអសោកមហារាជ ទ្រង់មានសទ្ធាជ្រះថ្លាក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា និកាយមហាយានយ៉ាងក្លៀវក្លា ទ្រង់ឧបត្ថម្ភពុទ្ធសាសនាមហាយានក្នុងការធ្វើសង្គាយនាទី៤ ចងក្រងព្រះត្រៃបិដកជាភាសាសំស្ក្រឹត។ មហាយានបានបំបែកចេញយ៉ាងច្បាស់លាស់ និង រីកចម្រើនរុងរឿងសាយភាយ មានអ្នកប្រាជ្ញជាទីប្រឹក្សា ជាកវីក្នុងព្រះរាជសំណាក់ទាំងព្រះសង្ឃទាំងគ្រហស្ថ ទ្រង់បានបញ្ជូនសមណទូតទៅផ្សព្វផ្សាយសាសនានៅអាស៊ីភាគកណ្ដាល ធ្វើឲ្យពុទ្ធសាសនារីកដុះដាលទៅដល់ប្រទេសចិន កូរ៉េ ម៉ុងហ្គោលី និង ជប៉ុន។ សម័យក្រោយមកទ្រង់បានកសាងស្ថូប វត្តអារាមជាច្រើន ហើយក៏ជាសម័យដែលសិល្បកម្មគន្ធារៈបានរីកចម្រើនដល់ទីបំផុត។ អាណាចក្រកុសាណៈបានរុងរឿងហើយជាស្ពានចម្លងរវាងអារិយធម៌ឥណ្ឌា ចិន និង រ៉ូម៉័ង ឬបច្ឆឹម និង បូព៌ាអស់ប្រមាណ ២០០ឆ្នាំ នៅចុងសម័យ បានសន្សឹមៗ ត្រូវបាត់បង់ទឹកដីឲ្យទៅពួកព្រហ្មណ៍ដោយលំដាប់ លុះដល់ដើមពុទ្ធសតវត្សរ៍ទី៩ ក៏សាបសូន្យព្រះរាជវង្ស និង មានអាណាចក្រគុបតៈ នៃ រាជវង្សខាងព្រាហ្មណ៍រុងរឿងឡើងជំនួសវិញ។
យុគទី៤ ៖ មណ្ឌលដ្ឋានការសិក្សា វប្បធម៌ប្រពៃណី និង ការផ្សំផ្គុំជាមួយសាសនាហិណ្ឌូ (យុគសុវណ្ណ នៃ ឥណ្ឌា ក្នុងសម័យអាណាចក្រហិណ្ឌូ-ពុទ្ធ របស់ចក្រពត្តិគុបតៈទី៣ នៃព្រះបាទហស្សវឌ្ឍនៈ អាណាចក្រពុទ្ធរបស់រាជវង្សមៃត្រកៈ ប្រមាណ ព.ស.៨០០ ដល់ ១២៥០)។
ព.ស.៨០០ ៖ នៅពេលរាជវង្សកុសាណៈ អន់ថយអំណាចទៅហើយ អាណាចក្រគុបតៈ បានកកើតឡើងនៅដែនមគធៈ ពីដើមមានរាជធានីនៅឯក្រុងបាតលីបុត្ត តែក្រោយមករជ្ជកាលទី២ បានពង្រីកអាណាចក្រចេញទៅខាងទិសបស្ចឹមរហូតមានអាណាខេត្តទល់ទន្លេទាំងសង្ខាង គឺខាងកើតទល់ឈូងសមុទ្របេងកល បរិវេណបាំងខ្លាឌែស និង ក្រុងក័លកត្តា ខាងលិចទល់សមុទ្រអារាប នៅជ្រោយគុជរ័ត ខាងទិសឥសាន និង ទិសឧត្តរ ស៊ីជម្រៅចូលទៅដល់ដែនរាជាស្ថានមួយភាគ បញ្ចាបមួយភាគ និង ឧត្តរប្រទេសភាគច្រើន ទិសទក្សិណទល់ដងភ្នំវិនធ័យ រួមអាណាខេត្តទាំងអស់ប្រមាណមួយភាគបីនៃចក្រពត្តិព្រះបាទអសោកមហារាជ។
ក្នុងរជ្ជកាលនេះ បានផ្លាស់រាជធានីទៅកាន់ ក្រុងអយុធ្យា ក្សត្រត្រកូលនេះបានគ្រងរាជ្យអស់ប្រមាណ ២សតវត្សរ៍ ទោះបីជាក្សត្រត្រកូលហិណ្ឌូ ប៉ុន្តែ ព្រះរាជាស្ទើររាល់ព្រះអង្គទ្រង់ឧបត្ថម្ភព្រះពុទ្ធសាសនា និង មានក្សត្រជាច្រើនព្រះអង្គទ្រង់ផ្លាស់មកកាន់ពុទ្ធសាសនាវិញ។
គួរឲ្យសង្កេតថា រាជវង្សកុសាណៈ ជាជនជាតិផ្សេងដែលចូលមកគ្រប់គ្រងប្រទេសឥណ្ឌា និង បានគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងក្រៃលែង នៅនាចុងសម័យពេលដែល កុសាណៈចុះខ្សោយអំណាចទៅ កុលសម្ព័ន្ធផ្សេងៗ ដែលបានក្រោកឈរតាំងខ្លួនជាធំ ក៏បានចាប់យកឱកាស ដែលក្សត្រកាន់ពុទ្ធសាសនានេះថា ជារឿងរបស់ជាតិដទៃទៅជាមួយផង ហើយបូកភាពជាហិណ្ឌូបញ្ជូល និង ភាពជាឥណ្ឌា សាសនាហិណ្ឌូ ទើបមានភាពជាជាតិនិយម និង ធ្វើឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនាចាញ់ប្រៀបជាច្រើន តែដោយអាស្រ័យពុទ្ធសាសនាបានប្រតិស្ឋានយ៉ាងគង់វង់ ប្រជាជនបានគោរពបូជា ទូទៅសព្វហើយ វត្តដែលជាស្ថាប័នពុទ្ធសាសនាមានឋានះជាស្ថាប័នការសិក្សាចំពោះខ្លួន និង ជារឿងដែលប្រព្រឹត្តទៅក្នុងជីវិតប្រចាំថ្ងៃរបស់អ្នកគ្រប់គ្រង ទោះបីជាប្រជាជនហិណ្ឌូក៏ទំនុកបម្រុងវត្តអារាមក្នុងនាមជាស្ថាប័នការសិក្សារបស់រដ្ឋ ជួនកាលក៏មានព្រះមហេសីជាពុទ្ធសាសនិក ឬមិនដូច្នោះទេ ក៏មានទីប្រឹក្សារាជការជាពុទ្ធសាសនិក ដូចជា ក្សត្រអង្គទី២ (សមុទ្រគុបត៍) មានលោកឧបរាជ វសុពន្ធុ ជាទីប្រឹក្សាខាងចាត់របបការគ្រប់គ្រងរាជការជាដើម យ៉ាងណាក៏ដោយ ការដែលសាសនាហិណ្ឌូជាគោលនៃរាជវង្សនេះ ក៏ជាហេតុនាំឲ្យពុទ្ធសាសនាមានការផ្សះផ្សាជាមួយសាសនាហិណ្ឌូ ជាច្រើនឡើងរឿយៗ ដែលអាចចាត់ថា ជាមូលហេតុនាំឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនាអន់ថយម្យ៉ាងដែរ។
សម័យគុបតៈនេះ ជាសម័យដែលរុងរឿងទៅដោយសិល្បវិជ្ជាការ វណ្ណកម្មភាសាសំស្ក្រឹតបានរីកចម្រើនដល់ទីបំផុត មានកវីសំខាន់ដូចជា កលិទាស ជាដើម មានការរួបរួមគម្ពីរធម្មសាស្ត្រ ចងក្រងគម្ពីរមហាភារតៈ រាមាយណៈ និង បុរាណៈ មានអ្នកតារាសាស្រ្តសំខាន់ម្នាក់ឈ្មោះ អារ្យភដ្ឋ អ្នកគណិតសាស្ត្រសំខាន់ម្នាក់ឈ្មោះ វរាហមិហិរៈសល្យ ពេទ្យម្នាក់ឈ្មោះ សុសរុតៈ សិល្បកម្មផ្សេងចម្រើនលូតលាស់ថ្វីដៃប៉ិនប្រសប់ សាសនាហិណ្ឌូ ក៏កែទម្រង់ខ្លួនឯងឡើងក្នុងរូបបែបថ្មី វត្តក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាក្លាយជាមហាវិហារ ជាស្ថាប័នការសិក្សាដូចមានឈ្មោះថា មហាវិទ្យាល័យ មហាវិហារ ដែលកំពុងកកើតឡើងយ៉ាងល្បីល្បាញជាពិសេសក្នុងសម័យនេះ គឺ សកលវិទ្យាល័យនាលន្ទា។
លក្ខណពិសេសម្យ៉ាងទៀតក្នុងសម័យនេះ គឺ ការដែលព្រះសង្ឃ និង ពួកអ្នកគោចរចារិកទៅមកក្នុងរវាង ឥណ្ឌា ជាមួយអាណាចក្រនានាក្នុងអាស៊ីកណ្ដាល បាននាំគម្ពីរពុទ្ធសាសនា និង ព្រះសារីរិកធាតុ ទៅជាមួយខ្លះផង មានអ្នកមកប្រែគម្ពីរយកទៅខ្លះផង អ្នកប្រាជ្ញឥណ្ឌា ទៅនៅក្នុងរាជសំណាក់ផ្សេងៗផង សកលវិទ្យាល័យនានា ដោយឡែកគឺ នាលន្ទា បានជាមជ្ឈមណ្ឌលផ្សព្វផ្សាយ វប្បធម៌រវាងប្រទេសមួយទៅប្រទេសមួយក្នុងយុគនេះ និង បានធ្វើឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយានរីកចម្រើនដុះដាលគង់វង់ទូទាំងអាស៊ីបូព៌ា។ អ្នកគោចរចារិកម្នាក់ដែលប្រាកដឈ្មោះក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រយុគនេះគឺ លោកសង្ឃចិន ឈ្មោះហ្វាហៀន ដែលចារិកនៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌាប្រមាណ ព.ស.៩០០។
ព.ស.១០០០ ៖ កុលសម្ព័ន្ធហូណៈ ឬហ័នខាវ មានមិហិរកុលៈជាប្រធាន បានចូលរុករានឥណ្ឌា រឹបអូសបានគន្ធារៈ និង ក័សស្មៀរ៍បាន។ ពួកហូណៈគោរពបូជាសាសនាហិណ្ឌូ និកាយសៃវៈ បានបំផ្លាញ។
វត្តអារាម សម្លាប់ព្រះសង្ឃ ជាពិសេសតក្កសិលាដែលជាមជ្ឈមណ្ឌលការសិក្សារៀនសូធ្យ វប្បធម៌ និង ព្រះពុទ្ធសាសនានៅក្នុងភូមិភាគនេះ ត្រូវបានកំទេចអស់ក្នុងគ្រានេះ។ ពួកហូណៈនេះបានបន្តរុករានចូលមករហូតដល់ក្រុងកោសម្ពី ប៉ុន្តែ នឹង ដណ្ដើមយកអាណាចក្រគុបតៈតែម្តងឲ្យហួសពីនេះទៅទៀតមិនបាន ទោះជាដូច្នោះតែក៏ញ៉ាំងឲ្យគុបតៈទន់ខ្សោយទៅ ពួកហូណៈបានគ្រប់គ្រងអំណាចអស់ប្រមាណ ៥០ឆ្នាំ ទើបត្រូវក្សត្រគុបតៈបង្ក្រាបចុះបាន ពួកគុបតៈដែលនៅក្នុងឥណ្ឌាក៏បានទទួលយកវប្បធម៌ឥណ្ឌា រួចក៏ក្លាយជាឥណ្ឌាទៅតែម្តង ចំណែករាជវង្សគុបតៈទោះបីដណ្ដើមអំណាចមកវិញបាន តែរុងរឿងតមកបានមិនយូរប៉ុន្មានក៏សាបសូន្យអំណាចទៅ។
ព.ស.១១០០ ៖ ព្រះបាទហស្សៈ នៃរាជវង្សវឌ្ឍនៈ ជាវណ្ណៈវេស្ស បានកំចាត់បង់អំណាចរបស់ក្សត្រ គុបតៈនៃវណ្ណៈព្រាហ្មណ៍បាន ហើយបានឡើងគ្រងរាជ្យជាមហាក្សត្រដ៏អស្ចារ្យមួយអង្គ មានអាណាខេត្តមកលើឥណ្ឌាភាគខាងជើងចំនួនច្រើន គឺតាំងតែជិតឈូងបេងកល ទៅរហូតដល់ក្រុងវលភី នៃក្សត្ររាជវង្សមៃត្រកៈ (មាននាមថាជាចក្រពត្តិនៃអាណាចក្រទាំង ៥ គឺ បញ្ចាប កនោជៈ គៅឌៈ ឬ បេងកលៈ មីថិលា ឬ ពិហារ និង ឱរិស្សា) តាំងរាជធានីនៅក្រុងកាន្យកុពជៈ ឬ កនោជ ឬ កនៅជ៍ (Kanauj) ព្រះអង្គទ្រង់មានសទ្ធាជ្រះថ្លាក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយានយ៉ាងក្រៃលែង បានទ្រង់ទំនុកបម្រុងមហាវិទ្យាល័យនាលន្ទា យ៉ាងល្អប្រសើរ ទ្រង់លើកស្ទួយសិល្បវណ្ណកម្ម និង វិជ្ជាការ ជាយុគខ្លីៗ ដែលធ្វើឲ្យអារ្យធម៌ឥណ្ឌារីកចម្រើនដល់ទីបំផុតម្តងទៀត ប៉ុន្តែ ពុទ្ធសាសនាសម័យនេះបានចាប់ផ្ដើមក្លាយជាបែបតន្ត្រៈយានទៅហើយ និង រំសាយចូលគ្នាជាមូយសាសនាហិណ្ឌូ យ៉ាងជិតដិតព្រមទាំងប្រើវណ្ណកម្មជាភាសាសំស្ក្រឹតទៀតផង ចំណែកហិណ្ឌូ ទោះជាបានទទួលការឧបត្ថម្ភពីព្រះបាទហស្សៈ តែក៏មិនពេញចិត្តក្នុងការដែលព្រះអង្គទំនុកបម្រុងព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងក្រៃលែងផងដែរ ដល់ថ្នាក់រកមធ្យោបាយធ្វើគត់ព្រះអង្គ លើកដំបូងត្រូវចាប់បាន តែទីបំផុតព្រះបាទហស្សៈ ក៏ត្រូវធ្វើគត់បានសម្រេច ក្នុងសម័យនេះមានលោកសង្ឃចិនសំខាន់ចារិកមកមួយអង្គទៀត ឈ្មោះ ហៀនចាំង ឬ យួនឆាង ទាំងសំចាំង (Duong Tam Tang) លោកបានសរសេរកំណត់ហេតុទុកមកជាប្រយោជន៍ដល់ផ្នែកខាងប្រវត្តិសាស្ត្រជាច្រើន។
នាលន្ទាមហាវិហារ ឬ សាលកវិទ្យាល័យនាលន្ទាក្នុងសម័យនេះ មានអាចារ្យជាមួយ នឹង សិស្សស្នាក់អាស្រ័យប្រមាណ ១០.០០០អង្គ សិក្សាធម៌អាថ៌ខាងនិកាយមហាយានជាមុខវិជ្ជាចាប់បង្គាប់ ក្រៅពីនោះសិក្សាមុខវិជ្ជាធម៌អាថ៌វិន័យផ្នែកហីនយាន និរុត្តិសាស្ត្រ តក្កសាស្រ្ត ទស្សនវិជ្ជា វេជ្ជសាស្រ្ត សិល្បៈ ត្រៃវេទ ជាដើម មានអ្នកសិក្សា ទាំងបព្វជិត ទាំងគ្រហស្ថ ទាំងហីនយានទាំងមហាយាន ទាំងពុទ្ធទាំងមិនមែនពុទ្ធ ទាំងប្រជាជនឥណ្ឌាទាំងជនជាតិបរទេស មានការប្រឡងបញ្ចុះដើម្បីចូលសិក្សា មានបណ្ណាល័យ និង អាគារផ្សេងៗ ដ៏ធំដុំ វិចិត្រដោយសិល្បកម្មយ៉ាងប្រណិតជាច្រើន។
ព.ស.៩៥០-១២៥០ ៖ ក្នុងរយៈកាលនេះ មានអាណាចក្រតូចមួយកន្លែង របស់ក្សត្ររាជវង្សមៃត្រកៈ ដែលតាំងរាជធានីនៅក្រុងវលភី (នៅលើជ្រោយគុជរ័ត ដងទន្លេបស្ចឹមរបស់ឥណ្ឌា) ក្សត្ររាជវង្សអង្គនេះបានទ្រង់ឧបត្ថម្ភ មហាវិហារមួយកន្លែង ហៅថា វលភី ឬ ទុឌឌា (ហៅឈ្មោះពេញថាទុឌឌាវិហារមណ្ឌល ប្រែថា ចំណោមវត្តរបស់ព្រះនាងទុឌឌា ដែលជាក្សត្រិយានីទ្រង់បានសាងវត្តនេះជាដំបូង) ជាប្រចាំគ្រប់ព្រះអង្គ។ វលភី ជាសកលវិទ្យាល័យពុទ្ធសាសនាហីនយាន ដែលលេចឮរន្ទឺ ជាស្ថាប័នការសិក្សាដែលមានកិត្តិនាមល្បីល្បាញទន្ទឹមគ្នា ឬគូប្រកួតជាមួយ នឹង សាកលវិទ្យាល័យនាលន្ទា ដែលលេចឮផ្នែកខាងមហាយាន តែត្រូវកងទ័ពមុស្លីម កំទេចអស់គ្មានសល់នៅពេលឥស្លាមចូលមករុករានប្រមាណ ព.ស.១៣៥០ ដល់ ១៤០០)។
យុគទី៥ ៖ សេចក្ដីអន់ថយ និង សាបសូន្យចាកពីប្រទេសឥណ្ឌា សម័យបច្ចុប្បន្ន ហេតុដែលនាំឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនាសាបសូន្យពីប្រទេសឥណ្ឌា (អាណាចក្រពុទ្ធនៃរាជវង្សបាលៈពុទ្ធសាសនាបែបតន្ត្រៈ និង ការរុករានរបស់កងទ័ពមុស្លីម ប្រមាណ ព.ស.១២៥០-១៧០០)។
ព.ស.១២៥០ ៖ ក្រោយពីព្រះបាទហស្សវឌ្ឍនៈ សោយទិវង្គតហើយ ជម្ពូទ្វីបត្រូវជ្រួលច្របល់មិនឈប់ឈរអស់ប្រមាណ ១សតវត្សរ៍ បន្ទាប់មកមានពួកវណ្ណៈសូទ្រ នៅខាងទិសឥសាន កកើតរាជវង្សបាលៈ ឡើងគ្រប់គ្រងអាណាចក្រតូចមួយកន្លែង មានអាណាខេត្តធៀបជាមួយបច្ចុប្បន្នបានដល់រដ្ឋពិហារ និង បេងកលៈ។ ក្សត្ររាជវង្សនេះជាពុទ្ធមាមកៈ បានទំនុកបម្រុងព្រះពុទ្ធសាសនាជាច្រើន ជាពិសេសគឺ សកលវិទ្យាល័យនាលន្ទា និង មហាវិហារផ្សេងៗ ហើយទ្រង់បានសាងសាលាមហាវិទ្យាល័យថ្មីៗ នៃរាជវង្សបាលៈជាច្រើនកន្លែងទៀត គឺ ឱទន្តបុរៈ វិក្រមសិលា សោមបុរៈ និង ជគ័ទ្ទលៈ ឬ វ៉ារេនទ្រី ស្ថាប័នទាំងនេះនៅតែធ្វើតួនាទីជាមជ្ឈមណ្ឌលការសិក្សា និង ផ្សព្វផ្សាយវប្បធម៌អន្តរជាតិរហូតមកបានយ៉ាងល្អប្រសើរ ដូចជាក្សត្រស្រីវិជ័យមួយព្រះអង្គ ទ្រង់បានកសាងវត្តថ្វាយនាលន្ទា កាលពីប្រមាណ ព.ស.១៣៥០ ព្រះសាន្ត្រក្សិតៈ និង បទមសម្ភវៈ បានធ្វើដំណើរពីនាលន្ទាទៅផ្សព្វផ្សាយពុទ្ធសាសនាក្នុងប្រទេសទីបេ នៅពុទ្ធសតវត្សរ៏ ទី១៤ និង ព្រះអតិស បាននិមន្តពីសកលវិទ្យាល័យវិក្រមសិលា ទៅប្រកាសពុទ្ធសាសនានៅទីបេក្នុងពុទ្ធសតវត្សរ៍ទី១៦ ជាដើម ចំណែកវិក្រមសិលានោះ ក្រោយមកបានរីកចម្រើនលូតលាស់ជាងនាលន្ទាទៅទៀត។
យ៉ាងណាក៏ដោយ ស្ថាប័នពុទ្ធសាសនាទាំងនេះទោះជាមានចំនួនកើនឡើង និង បានទទួលការទំនុកបម្រុងយ៉ាងប្រសើរ តែក្នុងសម័យនេះ បានបែរមកសង្កត់ធ្ងន់ចំពោះតែការសិក្សាព្រះពុទ្ធសាសនាបែបតន្ត្រៈម្យ៉ាងប៉ុណ្ណោះ ហើយពុទ្ធសាសនាដែលចម្រើនរុងរឿងក្នុងសម័យនេះ ក៏តែពុទ្ធសាសនាបែបតន្ត្រៈដែលមានរូបភាពស្រដៀងគ្នានឹងតន្ត្រៈក្នុងសាសនាហិណ្ឌូគ្រប់កន្លែង ជាភាពរីកចម្រើនដែលអន់ថយនាំឲ្យសាបសូន្យនៅទីបំផុតនោះឯង។
ព.ស.១៣០០ ៖ សង្ករាចារ្យ អ្នកបួសក្នុងសាសនាហិណ្ឌូ និកាយសៃវៈ អ្នកប្រកាសទស្សនវិជ្ជាវេទាន្តៈ បាននាំយកគោលធម៌ និង ទស្សនវិជ្ជាក្នុងពុទ្ធសាសនាទៅកែឆ្នៃជាថ្មីឲ្យទៅជាពាក្យប្រៀនប្រដៅក្នុងសាសនាហិណ្ឌូ ដើរប្រកាស និង ចោទឆ្លើយក្នុងភូមិស្ថាននានា និង នាំយកគតិនៃការបង្កើតគណៈសង្ឃ និង សាងវត្តក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ទៅចាត់តាំងគណៈអ្នកបួស (ស័នយ៉ាសី) និង សាងវត្តហិណ្ឌូឡើង ផ្សព្វផ្សាយសាសនា និង សង្គ្រោះប្រជាជន ធ្វើឲ្យសាសនាហិណ្ឌូរីកចម្រើនឡើងយ៉ាងឆាប់រហ័ស ចំណែកព្រះសង្ឃក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាដែលកំពុងវង្វេងភ្លេចតួនាទីរបស់ខ្លួន និង មានគំនិតវិប្បរិតទៅ ទើបត្រូវធ្លាក់នៅក្នុងសភាពចាញប្រៀប ថែមទាំងជម្រុញឲ្យទន់ខ្សោយរឹតតែឆាបឡើងទៀត។
ព.ស.១៥០០ ៖ ចាប់ពីពេលនេះទៅ ពុទ្ធសាសនាបែបតន្ត្រៈ បានប្រែរូបទៅក្នុងផ្លូវអន់ថយជាខ្លាំងឡើង វង្វេងងប់ងល់ក្នុងរឿងអប្បិយជំនឿ មន្តអាគមគាថា យន្ត ការសម្ដែងខាងភេទអនាចារផ្សេងៗ រហូតដល់ញែកមិនចេញអំពីតន្ត្រៈតាមលទ្ធិសក្តិសិទ្ធិនៃសាសនាហិណ្ឌូ និង ផ្សព្វផ្សាយលទ្ធិនេះចេញទៅកាន់ទីបេ នេបាល ជាដើមទៀតផង សភាពបែបនេះបានប្រព្រឹត្តិទៅរហូតដល់ទីអវសាននៃពុទ្ធសាសនាក្នុង ព.ស.១៧០០។
ព.ស.១៧០០ ៖ ក្នុងខណៈដែលប្រទេសឥណ្ឌាកំពុងចុះខ្សោយ មិនអាចរួមកម្លាំងគ្នាជាអាណាចក្រមួយធំបាននេះ កងទ័ពមុស្លីម ក៏បានរុករានទន្ទ្រានចូលមកតាំងតែពីទិសពាយ័ព្យរហូតស្ទើរទូទាំងជម្ពូទ្វីប គ្រប់កន្លែងដែលកន្លងទៅនោះ។ ទ័ពមុស្លីមបានសម្លាប់ព្រះសង្ឃ ដុតបំផ្លាញវត្ត និង វត្ថុសម្បត្តិខាងព្រះពុទ្ធសាសនា រួមទាំងបណ្ណាល័យ និង គម្ពីរក្បួនខ្នាតផ្សេងៗ គ្រប់យ៉ាងទាំងអស់ កន្លែងខ្លះសូម្បីតែសពខ្មោចក៏មិនទុកឲ្យសល់។ ព្រះសង្ឃមួយចំនួនក៏រត់គេចទាន់ បានគេចទៅនៅនេបាលខ្លះ ទីបេខ្លះ អាចនិយាយបានថា ព្រះពុទ្ធសាសនាដែលកំពុងទន់ខ្សោយស្រាប់ ក៏បានសាបសូន្យចាកប្រទេសឥណ្ឌាក្នុងពេលនេះ ចំណែកសាសនាហិណ្ឌូ ទោះជាត្រូវបំផ្លិចបំផ្លាញដូចគ្នា ប៉ុន្តែដោយសភាពផ្សេងគ្នា ដូចជាអ្នកបួសហិណ្ឌូខ្លះអាស្រ័យនៅក្នុងផ្ទះសម្បែងស្លៀកពាក់ដូចជាអ្នកស្រុកធម្មតា ជាហេតុនាំឲ្យពិបាកញែកឲ្យច្បាស់ ទើបសេសសល់នៅ ធ្វើឲ្យសាសនាហិណ្ឌូកម្រើកខ្លួនឡើងវិញបាននៅពេលខាងក្រោយ។ ចាប់តាំងពីពេលនេះតទៅ គឺជាយុគនៃអាណាចក្រមុស្លីម អូសវែងអន្លាយអស់កាលប្រមាណ ៥០០ឆ្នាំ។ ក្នុងយុគនេះជាទីរួមអំណាចរបស់ចក្រពត្តិម៉ោកុល ឬ មុខុល បានច្រើនបំផុត តាំងពី ព.ស.២០៦៩ ដល់ ២៣២៧ និង រយៈកាលដែលរុងរឿងបំផុត គឺរជ្ជកាលនៃព្រះបាទអាក់បារ៍មហារាជ (ព.ស.២០៩៩-២១៤៨) សឹងជាក្សត្រមុស្លីមដែលបន្ធូរបន្ថយ ឲ្យឱកាសក្នុងការគោរពសាសនា។