ប្រវត្ដិសាស្ដ្រខ្មែរ ភាគរឿងព្រេងនិទាន
រស់ ចន្ត្រាបុត្រ
បណ្ឌិតវិទ្យាសាស្ត្រនយោបាយ សាកលវិទ្យាល័យ បារីស៍ទី១០
អតីតសាស្ត្រាចារ្យ ទស្សនវិជ្ជា ភ្នំពេញ
**********************************************
សេចក្ដីផ្ដើម
ក្នុងបញ្ហាប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ យើងកត់សំគាល់ឃើញមានប្រវត្ដិសាស្រ្ដពីរប្រភេទ ដែលផ្នែកដើមមានលក្ខណខុសប្លែកអំពីគ្នា គឺប្រវត្ដិសាស្រ្ដមួយ ដែលសិក្សាស្រាវជ្រាវដោយអ្នកប្រាជ្ញ និង សាស្រ្ដាចារ្យបារាំង និង ប្រវត្ដិសាស្រ្ដមួយទៀតដែលចងចាំរត់មាត់ និទានពីមាត់មួយទៅមាត់មួយ ពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយ ហើយដែលចេះតែបន្ដរៀងរហូត ពីអតីតកាលមកដល់សព្វថ្ងៃ។
ប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរទាំងពីរប្រភេទ មានលក្ខណមិនដូចគ្នានៅត្រង់ភាគដើម គឺចាប់ពីសម័យកកើតស្រុកខ្មែរ រហូតមកដល់សម័យអង្គរ ក្នុងអំលុងនេះ អ្នកប្រាជ្ញស្រាវជ្រាវបារាំង បានសំអាងទៅលើសិលាចារិកអង្គរផ្សេងៗ ចំនួនប្រមាណជា១១៥០ ដើម្បីរៀបចំចងក្រងសរសេរនិពន្ធប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ។ ចំណែកឯពង្សាវតារខ្មែរវិញ ដែលតំកល់ទុកនៅតាមវត្ដអារាម ឬនៅក្នុងវាំង ជាឯកសារមួយដែលគេបានចាប់ផ្ដើមសរសេរកត់ត្រាក្នុងសត្ដវត្សទី១៨ ដោយផ្អែកទៅលើការចងចាំ និងការនិទានតៗគ្នាតែប៉ុណ្ណោះ។
ប៉ុន្ដែពង្សាវតារទាំងពីរ ចាប់មានលំនាំប្រហាក់ប្រហែលដូចគ្នាវិញ ចាប់ផ្ដើមពីព្រះបាទពញាយ៉ាតទៅ ពីព្រោះដោយគ្មានឯកសារអ្វីផ្សេងទៀតជាសំអាង អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវបរទេសទាំងនេះ ក៏បាននាំគ្នាអនុលោម យកឯកសារពង្សាវតារខ្មែរមកធ្វើជាមូលដ្ឋានសិក្សាស្រាវជ្រាវវិញ។
ឯការសិក្សាស្រាវជ្រាវរបស់យើងនៅក្នុងស្នាដៃនេះ គឺផ្អែកទាំងស្រុងទៅលើឯកសារពង្សាវតារខ្មែរផ្សេងៗ និងឯកសារបរទេសមួយចំនួន ដែលយើងអាចរកឃើញ មានសេសសល់រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ ដូច្នេះចំណោទដ៏ធំដែលចោទមកលើកអ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវ ប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរនោះ គឺស្ថិតនៅត្រង់សំនួរថា តើឯកសារប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ មានលក្ខណត្រឹមត្រូវពិតប្រាកដនិយម និងជាវិទ្យាសាស្រ្ដដែរឬទេ?
អ្នកស្រាវជ្រាវបរទេសដែលតែងទិតៀន យល់ និងមានជំនឿថា ខ្មែរមិនចូលចិត្ដកត់ត្រា ឬសរសេរចារឯកសារ ចំណេះវិជ្ជាទុកបន្ដក្មេងជំនាន់ក្រោយទេ។ គេយល់ថា ខ្មែរនិយមតែនាំគ្នារៀនចងចាំរត់មាត់ ហើយបង្ហាត់បង្រៀនគ្នាពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយតាមតែមាត់ និងការចងចាំប៉ុណ្ណោះ តែបើយើងពិនិត្យការវិវត្ដន៍របស់ប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ អោយបានជិតស្និទ្ធិល្អិតបន្ដិចនោះ យើងនឹងយល់ឃើញថា ខ្មែរក្នុងសម័យមហានគរ និយមចារឆ្លាក់អក្សរពាក្យបណ្ដាំ ព្រឹត្ដិការណ៍និងប្រវត្ដិផ្សេងៗ នៅលើផ្ទាំងតាមប្រាង្គប្រាសាទនានា។ បុព្វបុរសខ្មែរ មិនបានសរសេរលើក្រដាស លើសំពត់ លើឈើ ឬលើស្បែកសត្វទេ ពីព្រោះគេយល់ថា ឯកសារប្រភេទដែលចារឆ្លាក់ដៅនៅលើថ្មដា អាចរក្សាទុកបានយឺនយូរច្រើនសត្ដវត្ស មិនងាយរលុប ហើយក៏មិនងាយអន្ដរាយបាត់បង់ស្រួលៗដែរ។ ម្យ៉ាងវិញមួយទៀត សិលាចារិកទាំងនេះ ដែលផ្សំទៅដោយប្រាសាទតូចធំក៏ជាសក្ខីភាពភ័ស្ដុតាងជាក់ស្ដែង បញ្ជាក់អំពីមហិទ្ធិរិទ្ធអានុភាពខ្លាំងពូកែក្លាហាន មានប្រាជ្ញាភ្លឺថ្លាមុតមាំ និងស្គាល់តែសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរថ្កុំថ្កើង តែថ្ងៃដែលខ្មែរលែងមានធម៌ក្នុងខ្លួន ខ្មែរត្រូវបែកបាក់រត់ខ្ចាត់ខ្ចាយ ព្រាត់ប្រាសក្រុមគ្រួសារ រងទុក្ខវេទនាស្គាល់ តែភ្លើងសង្គ្រាមធ្វើឃាត កាប់ចាក់បង្ហូរឈាម។ ពីពេលនោះមក ស្រុកខ្មែរយើងជួបប្រទះតែសង្គ្រាមបង្ហូរឈាមមិនឈប់ឈរ។ សត្រូវណាដែលចូលមកដល់ជាន់ទឹកដីខ្មែរ សត្រូវនោះតែងតែចាប់ខ្មែរ យកទៅធ្វើជាឈ្លើយ លួចដឹកជញ្ជូនទ្រពសម្បត្ដិ និងគម្ពីរក្បួនខ្នាតខ្មែរគ្មានសេសសល់។
ដូច្នេះដើម្បីជៀសវាងកុំអោយត្រូវលួចប្លន់ ឬបំផ្លិចបំផ្លាញក្បួនខ្នាតច្បាប់គម្ពីរ និង វប្បធម៌ជាតិបាន ខ្មែរយើងគ្មានវិធី ឬមធ្យោបាយអ្វី ក្រៅអំពីការខំរៀនទន្ទេញចងចាំរត់មាត់ លាក់ទុកក្នុងខួរក្បាល និងចិត្ដអារម្មណ៍ឡើយ នៅទីនេះសត្រូវមិនអាចរកឃើញ ឬលួចខ្វេះយកបានឡើយ ដើម្បីចែកកេរ្ដិ៍មរតក បន្ដការចេះដឹងចំណេះវិជ្ជាក្បួនខ្នាតគម្ពីរសិប្បសាស្រ្ដទៅខ្មែរជំនាន់ក្រោយ បុព្វបុរសខ្មែរត្រូវតែលួចបង្ហាត់បង្រៀន និងប្រើមធ្យោបាយសាបព្រោះ បន្ដពីមាត់មួយទៅមាត់មួយ និង ពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយ។
ពង្សាវតារខ្មែរ
ប្រវត្ដិ : ពង្សាវតារខ្មែរត្រូវបានប្រវត្ដិវិទូជាច្រើន បែងចែកជាពីរភាគដាច់គ្នា។ ភាគទី១ ដែលចាប់ផ្ដើមពីរាជ្យព្រះថោងនាងនាគរហូតដល់រាជ្យព្រះនិពា្វនបាទ ត្រូវគេដាក់ឈ្មោះថា «ភាគរឿងព្រេងនិទាន» ដែលប្រជាពលរដ្ឋអ្នកស្រុកអ្នកភូមិខ្មែរតែងតែនិទានពីមាត់មួយទៅមាត់មួយ បន្ដពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយ តរៀងរហូតមក។ ពង្សាវតារខ្មែរ «ភាគរឿងព្រេងនិទាន» មាលក្ខណៈជាអច្ឆរិយ និងអស្ចារ្យ ចំណែកភាគ២វិញ ត្រូវបានចាប់ផ្ដើមពីរាជព្រះមហាក្សត្រព្រះចៅពញាយ៉ាតឬ ព្រះបរមរាជាធិរាជរាមាធិបតី ឬព្រះបរមរាជាទី១ ក្សត្រខ្មែរទី៣៤ រហូតមកដល់រាជ្យព្រះបាទនរោត្ដម។
ចនួនពង្សាវតារខ្មែរទាំងអស់ ដែលក្រុមអ្នកប្រវត្ដិវិទូ បានស្រាវជ្រាវប្រមូលរកឃើញ មានប្រមាណជា៤០មុខខុសគ្នា ដែលគេអាចចែកចេញបានជាប្រាំបីប្រភេទ ប្រភេទពង្សាវតារទាំង៨ ប្រភេទបានវិវត្ដន៍ជាហូរហែពី គ.ស.១៧៩៦ ក្រោមរាជ្យក្សត្រខ្មែរ ព្រះបាទអង្គអេងដើម្បីបញ្ជូនយកទៅថ្វាយស្ដេចសៀមព្រះរាមាទី១ ឬព្រះពុទ្ធយ៉តចុល្លាលោក ពង្សាវតារនេះត្រូវមានបកប្រែជាភាសាសៀម ហើយត្រូវបានគេតំកល់ទុកនៅប្រទេសសៀម តែច្បាប់ដើមជាភាសាខ្មែរគេពុំទាន់បានរកឃើញទេ។
ពង្សាវតារខ្មែរ សរសេរជាភាសាខ្មែរ ដែលគេរកឃើញ និងបានស្គាល់ជាដំបូង ជាស្នាដៃរបស់អ្នកអក្សរសាស្រ្ដខ្មែរព្រះឃ្លាំងនង ដែលនិពន្ធក្នុង គ.ស.១៨១៨ ព្រះឃ្លាំងនង កាលនោះបានទទួលបង្គាប់បញ្ជាពីព្រះមហាក្សត្រ ព្រះឧទ័យរាជាអោយរៀបចំកត់ត្រាព្រះរាជពង្សាវតារ គឺប្រវត្ដិព្រះមហាក្សត្រខ្មែរទាំងប៉ុន្មាន ដែលបានសោយរាជសម្បត្ដិនៅប្រទេ សកម្ពុជា។
ម្យ៉ាងវិញទៀតពង្សាវតារខ្មែរដែលរៀបចំសរសេរក្នុងចន្លោះឆ្នាំ១៨១៨ ១៩០៣ មានបែបផែនខ្លីៗ ដូចជាសេចក្ដីសង្ខេប ដែលបានត្រឹមតែកត់ត្រាចំណាំរាជ្យស្ដេចនីមួយៗតែប៉ុណ្ណោះ បន្ទាប់មកក្នុងគ.ស.១៨៦៩ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរព្រះបាទនរោត្ដម បានបញ្ជាអោយរៀបចំសរសេរពង្សាវតារខ្មែរជាថ្មី ពង្សាវតារនេះឈ្មោះថា ពង្សាវតារវត្ដកោកកាក ឬព្រះរាជពង្សាវតារ ដែលចែកចេញជាពីរភាគធំៗ ភាគទី១ ភាគរឿងព្រេងនិទាន ដែលមានលក្ខណអច្ឆរិយ និងអស្ចារ្យនិយម (Partie Légendaire ) រីភាគទីពីរវិញ ត្រូវចាត់ទុកជា ភាគប្រវត្ដិសាស្រ្ដ( Partie historique) ភាគទាំងពីរត្រូវបានគេនិពន្ធឡើងដាច់អំពីគ្នា។ ភាគទី២ ឬភាគប្រវត្ដិសាស្រ្ដបាននិពន្ធចប់មុន។
ក្នុងចំនោមឯកសារទាំងអស់ ដែលទាក់ទងនិងប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ មានតែព្រះរាជពង្សាវតារ វត្ដកោកកាក នៅស្រុកកណ្ដាលស្ទឹង ខេត្ដកណ្ដាលទេ ដែលបានរៀបចំកត់ត្រាចប់ចុងចប់ដើម ត្រឹមត្រូវជាងគេ។ អ្នកនិពន្ធទី១ នៃភាគ១ ដែលគេបានស្គាល់ឈ្មោះនោះគឺ សម្ដេចព្រះសុគន្ធប៉ាន់(1) សម្ដេចព្រះសុគន្ធប៉ាន់ ជាសម្ដេចសង្ឃដែលបានទៅសិក្សានៅប្រទេសសៀម ហើយនាំព្រះពុទ្ធសាសនាផ្នែកនិកាយធម្មយុត្ដិ ចូលមកប្រទេសកម្ពុជា។
កាលនោះ អភិបាលបារាំង ប្រចាំនៅកូសាំងស៊ីន ឈ្មោះ លើមារ ដឺវីលេស៍ (Le Myre de Viles) បានស្នើសុំព្រះមហាក្សត្រព្រះបាទនរោត្ដម អោយប្រគល់ ព្រះរាជពង្សាវតារខ្មែរ ទាំងពីរភាគរបស់សម្ដេចប៉ាន់ ទៅលោកអេជែន អៃម៉ូនិញេ (Etienne Aymonier) ដើម្បីយកមកបកប្រែជាភាសាបារាំង។ បន្ទាប់មកក្នុង គ.ស.១៨៧៨ ស្នាដៃនេះត្រូវបានព្រះអង្គម្ចាស់នព្វរត(2) បុត្រព្រះបាទអង្គឌួង លើកយកមកកែលំអបន្ថែម អោយបានក្បោះក្បាយតទៅទៀត។
គ្រាជាមួយគ្នានេះដែរព្រះបាទនរោត្ដម ក៏បានរៀបចំបង្កើតអោយមានគណកម្មការមួយថ្មីទៀត សំរាប់តាក់តែងពង្សាវតារខ្មែរ គណកម្មការនេះត្រូវបានដឹកនាំដោយព្រះមហាសង្ឃរាជទៀង(3)សម្ដេចសុគន្ធប៉ាន់ ក៏បានចូលរួមក្នុងគណកម្មការនេះដែរ ក្នុងឋានៈជាសមាជិក ស្នាដៃប្រវត្ដិសាស្រ្ដនៃគណកម្មការនេះ ត្រូវបាននិពន្ធចប់សព្វគ្រប់ នៅក្នុង គ.ស ១៨៩៤-១៨៩៥ ហើយមានចំណងជើងថា «ព្រះរាជពង្សាវតារព្រះមហាក្សត្រសោយរាជក្នុងក្រុងកម្ពុជាធិបតី» តែព្រះបាទនរោត្ដមមិនបានពេញចិត្ដ និងពង្សាវតារថ្មីនេះទេ។
ក្រោយមក ចាប់ពី គ.ស.១៩០៣ គេអាចកត់សំគាល់ឃើញមានពង្សាវតារខ្មែរជាច្រើនទៀត ដែលមានលំនាំរៀបចំតាក់តែងនិពន្ធ និងមានសាច់រឿងប្រហាក់ប្រហែលគ្នា តែមានកាលបរិច្ឆេត កំណត់ពេលវេលា ច្របូកច្របល់ មិនស៊ីសង្វាក់គ្នាឡើយ។ គេអាចសន្និដ្ឋានបានថា វិធីតាក់តែងនិពន្ធចាប់ផ្ដើមមានបែបផែន ចែកជាឃ្លា ជាប្រយោគ ជាវគ្គហើយ មានក្បួនខ្នាតស្រួលអាន ស្រួលស្ដាប់ ប្រសើរល្អជាងធម្មតាមួយផ្នែកទៀត អ្នកនិពន្ធបានបន្ថែម នូវអត្ថន័យជាច្រើន ផ្សេងទៀតក្នុងការអធិប្បាយពណ៌នា ដែលធ្វើអោយសាច់រឿងពីរោះរស់រវើក។
ថ្ងៃ ២៧ មិនា គ.ស ១៩០៣ ព្រះបាទនរោត្ដមបានបញ្ជាអោយ ឧកញាវាំងជួន រៀបចំគណកម្មការថ្មីមួយទៀត ដើម្បីសរសេរព្រះរាជពង្សាវតារខ្មែរជាថ្មីម្ដងទៀត សមាសសភាពសមាជិកគណកម្មការថ្មីនេះ មានជាអាទិគឺ៖
- ឧកញាវាំងជួន ប្រធាន
- ឧកញាហោរាទិព្វនៃយនេត្រដុង
- ឧកញាចក្រីអាំ
- ហ្លួងពេជ្រសុរិយាមាស
- ម៉ឺនសរភ័ក្ដីណុប
- ឧកញាអិស្សរអក្ខរារស់
- ឧកញាអក្ខរាចិន្ដាច័ន្ទ។
ព្រះរាជពង្សាវតារតាក់តែងមិនទាន់បានចប់ផង ព្រះបាទនរោត្ដម ក៏ចូលទីវង្គតទៅនៅថ្ងៃ ១០ កើតខែពិសាខ ឆ្នាំរោង ត្រូវជាថ្ងៃ ២៤ មេសា គ.ស១៩០៤ គ្រានោះ គណកម្មការព្រះរាជពង្សាវតារក៏ត្រូវបញ្ឈប់សកម្មភាពដែរ។
ព្រះបានទស៊ីសុវត្ដិ ត្រូវបានឡើងសោយរាជសម្បត្ដិប្រទេសកម្ពុជា បន្ដពីព្រះបាទនរោត្ដម។ ព្រះអង្គបានបង្គាប់បញ្ជាអោយរៀបចំគណកម្មការថ្មីមួយទៀត ដើម្បីធ្វើកិច្ចការដដែល តអំពីគណកម្មការចាស់ គណកម្មការថ្មីបានចាត់តាំង៖
- ឧកញាវង្សាអគ្គរាជឌុច
- ឧកញាប្រាជ្ញធិបតីប៉ែន
- ព្រះអក្ខរាលេខាណុប
អោយទទួលភារកិច្ច រៀបចំពង្សាវតារខ្មែរទៅតាមឯកសារ ដែលធ្លាប់បាននិពន្ធដោយព្រះបាទអង្គឌួង។ ក្នុង គ.ស១៩២៨ ព្រះបាទមុនីវង្ស ដែលត្រូវបានឡើងសោយរាជ្យសម្បត្ដិ បន្ដពីព្រះបាទស៊ីសុវត្ដិ បានផ្ញើសារមួយ ចុះលេខ១៥៨ថ្ងៃ២០ តុលា ទៅជូនអាជ្ញាធរបារាំងប្រចាំកម្ពុជា ស្នើសុំបោះពុម្ពផ្សព្វផ្សាយព្រះរាជពង្សាវតារក្រុងកម្ពុជាធិបតី ដែលរៀបចំដោយគណកម្មការផ្សេងមួយទៀត គណកម្មការនេះស្ថិតនៅក្រោមអធិបតីភាពរបស់សម្ដេចវាំងជួន។ អាជ្ញាធរអានានិគមបារាំង ក៏យល់ព្រម ទៅតាមសំណើរព្រះមហាក្សត្រ ក្នុងសំបុត្រតបមួយលេខ២៨០ ចុះថ្ងៃទី១៣ វិច្ឆកា គ.ស១៩២៨។ គ្រានោះគណកម្មការថ្មីមួយទៀត ត្រូវបានតែងតាំងឡើង ដើម្បីទទួលភារកិច្ចផ្នែកបោះពុម្ពផ្សាយ។
- លោកអេហ្វ លាវិត (F Lavit) អភិបាលជាន់ខ្ពស់បារាំងប្រចាំនៅកម្ពុជា (Resident Supérieur)
- សម្ដេចចៅហ្វាវាំងវរៈវង្សជ័យជួន
- សម្ដេចចក្រីកុញ្ជរធិបតីឧត្ដមក្រុងពាហុពេជប៉ុន រដ្ឋមន្រ្ដីក្រសួងការពារជាតិ និង អប់រំជាតិ
- ព្រះអម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ដសុផានុវង្ស រដ្ឋមន្រ្ដីក្រសួងមហាផ្ទៃ និង វប្បធម៌
- ឧកញាយោមរាជ ជា រដ្នមន្រ្ដីក្រសួងយុត្ដិធម៌
- ព្រះអម្ចាស់នរោត្ដមសុរាម្រិត រដ្ឋមន្ដ្រីក្រសួងនាវាចរ កសិកម្ម សិប្បកម្ម និង សេដ្ឋកិច្ច
- ឧកញាប្រាជ្ញធិបតី យីន ចាងហ្វាងពង្សាវតារ។
ក្នុងឆ្នាំ១៩៦៦ គេបានយករាជ្យ ព្រះបាទនរោត្ដមស៊ីហនុ និង ព្រះបាទនរោត្ដមសុរាម្រិតមកដាក់បញ្ចូលបន្ថែម ក្នុងរាជពង្សាវតារសម្ដេចវាំងជួន ទៀត។
ក្រៅពីពង្សាវតារដែលយើងទើបតែលើកយកមកអធិប្បាយខាងលើ យើងអាចកត់សំគាល់ឃើញ មានពង្សាវតារជាច្រើនទៀត ដែលបុព្វបុរសយើងបានតំកល់ទុកនៅតាមវត្ដអារាម គឺដូចជាមានពង្សាវតារវត្ដទឹកវិល ស្រុកស្អាង ខេត្ដកណ្ដាល ដែលបានរៀបរាប់ និងនិពន្ធដោយព្រះភិក្ខុហាស់ស៊ុក(4) ពង្សាវតារវត្ដសំបុក ពង្សាវតារវត្ដកំពង់ត្រលាច ខេត្ដកំពុងឆ្នាំង ដែលត្រូវបានលោកអេងស៊ុត យកមកចងក្រងបោះពុម្ពផ្សាយតាមចំណងជើង «ឯកសារមហាបុរសខ្មែរ»(៥) ពង្សាវតារវត្ដសត្បូ និងពង្សាវតារវត្ដព្រែកតាមាក់ ក្នុងខេត្ដកណ្ដាលជាដើម៘
ពង្សាវតារខ្មែរមួយចំនួនទៀត ត្រូវបានអ្នកស្រាវជ្រាវបារាំង ប្រមូលយកមកតំកល់ទុកនៅប្រទេសបារាំង។ គឺមាននៅបណ្ណាល័យជាតិសាលាបារាំងចុងបូព៌ា (Ecole française d'Extrême-Orient) សង្គមអាស៊ី (Société Asia-tique) ក្រុមផ្សាយដំណឹងល្អ សាសនាព្រះយេស៊ូនៅបរទេស (Société des Missons Etrangères de Paris) និង បណ្ណាល័យនៃទីក្រុង អាលង់សុង៦) (Alençon)។
ការសិក្សាវិភាគ
ពង្សាវតារខ្មែរទាំងនេះ ត្រូវបានអ្នកប្រាជ្ញអ្នកស្រាវជ្រាវបារាំង និង បរទេសមិនសូវយកចិត្ដទុកដាក់ អោយតំលៃប៉ុន្មានទេ ជាពិសេសចំពោះភាគដើម ឬភាគរឿងព្រេងនិទាន ពីព្រោះគេយល់ និងមានជំនឿថា គ្មានសាក្ខីភាពជាក់ស្ដែង ហើយឯកសារទាំងនោះ ក៏គ្មានលក្ខណៈអ្វីជាវិទ្យាសាស្រ្ដដែរ គេយល់ថាប្រវត្ដិទាំងនេះ រៀបរាប់តែរឿងព្រេងនិទាន ដែលពោរពេញទៅដោយភាពអស្ចារ្យ និងអច្ឆរិយនិយម ប្រាសចាកភាពប្រាកដនិយម។ ជនបរទេស ដែលយល់ដូច្នេះ មានដូចជាអ្នកប្រវត្ដិវិទូអាមេរិកាំង មាយតែល ថេអូដ័រ វិគឃរី (Michael Theodor Vickery) បានចាត់ទុកប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ ភាគរឿងព្រេងនិទាន ជារឿងប្រឌិត គ្មានតំលៃជាប្រវត្ដិសាស្រ្ដ ចំណែកភាគផ្សេង ដែលមានបន្ដមកក៏លោកចាត់ទុកជាមិនសូវត្រឹមត្រូវបានការប៉ុន្មានដែរ។
ប៉ុន្ដែប្រវត្ដិវិទូ និង អ្នកស្រាវជ្រាវខ្មែរ បរទេសមួយចំនួនទៀត មិនយល់ស្របទៅតាមទស្សនៈនេះទេ ក្នុងចំនោមអ្នកស្រាវជ្រាវខ្មែរយើង សង្កេតឃើញមានជាអាទិ លោកសាស្រ្ដចារ្យ ត្រឹង ងា លោកសាស្រ្ដចារ្យ ម៉ក់ ភិន ឃិន សុខ ដែលយកចិត្ដទុកដាក់ សំភីក្នុងការសិក្សាស្រាវជ្រាវ រិះគិតពិចារណា ធ្វើវិភាគរកការពិត អំពីឯកសារប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ។
លោកសាស្រ្ដចារ្យ ម៉ក់ ភិន និង ឃិន សុខ បានមូលមតិគ្នា បែងចែកផ្នែកសិក្សាស្រាវជ្រាវ ដើម្បីកុំអោយជាន់គ្នា។ លោក ម៉ក់ ភិន សិក្សាស្រាវជ្រាវ ផ្នែករឿងភាគនិទាន និងសម័យក្រោយលង្វែក ១៥៩៤-១៦៧៧) ឯលោកសាស្រ្ដាចារ្យ ឃិន សុខ វិញ លោកសិក្សាស្រាវជ្រាវផ្នែកចន្លោះសម័យទាំងពីរ គឺសម័យព្រះបាទព្រះចៅពញាយ៉ាត មកដល់សម័យបែកលង្វែក និង ផ្នែកមួយទៀត ដែលចាប់ផ្ដើមពី គ.ស ១៧៧៥ ទៅ ១៧៦០។
ស្នាដៃចំបងរបស់សាស្រ្ដាចារ្យទាំងពីររូប ស្ថិតនៅលើការបកប្រែ ពង្សាវតារខ្មែររបស់សម្ដេចវាំងជួន មកជាភាសារបារាំង ការសិក្សាប្រៀបធៀបឯកសារពង្សាវតារខ្មែរមួយចំនួនតាមគ្រប់ជ្រុងជ្រោយ ការប្រៀបផ្ទឹមជាមួយ នឹង ឯកសារបទេស ហើយនិងការវិភាគល្អិតល្អន់ស្វែងរកធាតុពិតក្នុងប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ។
ទស្សនៈអ្នកនិពន្ធ
វិធីសាស្រ្ដនិពន្ធ
ខ្ញុំបានចាប់ផ្ដើមសរសេរ តាក់តែង ចងក្រង និពន្ធស្នាដៃ «ប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ» នេះដោយផ្នែកទៅលើ ឯកសារពង្សាវតារខ្មែរ និងការសិក្សាស្រាវជ្រាវរបស់ប្រវត្ដិវិទូខ្មែរបរទេសមួយចំនួន។
ស្នាដៃនេះ មិនមែនជាការស្រាវជ្រាវ រកឃើញថ្មីនោះទេ តែខ្ញុំបានផ្លាស់ប្ដូរការសរសេរនិពន្ធ និង រៀបអត្ថបទអោយមានលក្ខណខុសអំពីធម្មតាដោយប្រើនូវសំយោគ វិធីច្បិចយកតែអត្ថន័យសំខាន់ៗ ពោលអោយចំ គឺក្នុងន័យ និងគោលបំណងអោយអ្នកអាន សិស្សានុសិស្សនិសិត្ស អាចមានលទ្ធភាពងាយស្រួលឆាប់ចាំ ឆាប់យល់ឆាប់ដឹង និងស្គាល់ប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ និងព្រឹត្ដការណ៍ជាតិធំៗជាច្រើនដែលខ្មែរយើងតែងតែលឺចាស់ទុំពីបរម្យបូរាណនិទានតៗគ្នា ពីមាត់មួយទៅមាត់មួយ និងជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយ។ ការនិពន្ធសៀវភៅប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរនេះ បានអោយតំលៃ និងសង្កត់ទាំងស្រុងទៅលើព្រឹត្ដិការណ៍ជាតិ ទៅលើព្រះមហាក្សត្រ និងទៅលើវរជនខ្មែរ ឬតួអង្គសំខាន់ដែលមានមុខនាទីពិស្ដារក្នុងបញ្ហាអាយុជីវិតប្រទេសកម្ពុជា។
ដូច្នេះហើយ បានជាខ្ញុំដាក់ចំណងជើងជំពូក ឬវគ្គនិមួយៗ អោយសក្ដិសមស៊ីស្របទៅតាមព្រឹត្ដិការណ៍ ដោយមិនសំអាងតែទៅលើព្រះរាជ្យមហាក្សត្រឡើយ។ ទោះបីជាខ្ញុំអនុវត្ដវិធីរបៀបនេះក៏ដោយ ក៏ជំពូក និង វគ្គនិមួយៗ មានការវិវត្ដន៍ប្រទាក់ប្រទងប្រទាញតភ្ជាប់គ្នាជាលំដាប់លំដោយ ហើយគោរពទៅតាមពេលវេលា កាលបរិច្ឆេត។ អ្នកអានដែលចាប់ផ្ដើមសិក្សាពីវគ្គដំបូងដល់វគ្គបញ្ចប់ អាចនឹងយល់បានថាកាលបរិច្ឆេតប្រវត្ដិសាស្រ្ដ និងព្រឹត្ដិការណ៍ទាំងប៉ុន្មាន មានជាប់គ្នាជាបន្ដរដឹក ម្យ៉ាងវិញមួយទៀត អ្នកអានដែលមានចំងល់ ហើយចង់ដឹងចង់យល់អំពីព្រឹត្ដិការណ៍ណាមួយ ដែលគេតែងតែលឺតាមការនិទាន អ្នកអាននោះអាចរកឃើញ អាចយល់បានភ្លាមយ៉ាងឆាប់រហ័ស ដោយមិនចាំបាច់មើលសាដើមឡើយ។ ហេតុដូច្នេះ ដើម្បីសំរួលការងាយយល់ បានជានៅតាមវគ្គខ្លះ ខ្ញុំមានធ្វើការរំលឹកព្រឹត្ដិការណ៍ខ្លះដែលកើតមានឡើងក្នុងសម័យមុនដោយត្រួសៗ។
ចំពោះព្រឹត្ដិការណ៍ទាំងនេះ ខ្ញុំលើកយកតែចំនុច និង ផ្នែកណាដែលសំខាន់ប៉ុណ្ណោះមកបកស្រាយ និង អធិប្បាយ។ អ្វីដែលវែងអន្លាយជាបន្ទាប់បន្សំ ដែលមានច្រើននៅក្នុងពង្សាវតារ និង ឯកសារខ្មែរ ខ្ញុំមិនបានដកស្រង់លើកយកមករៀបរាប់អធិប្បាយ អោយបានក្បោះក្បាយទេ។ ពីព្រោះខ្ញុំមិនចង់អោយអ្នកអាន មានការធុញទ្រាន់ ឬ មានការយល់ច្រលំ ច្របូកច្របល់ដែលនាំមកនូវលទ្ធផលផ្ទុយអំពីគោលបំណង និងទស្សនៈដែលខ្ញុំប៉ង។ គោលបំណងធំរបស់ខ្ញុំ គឺធ្វើដូម្ដេចអោយយុវជន និង ពលរដ្ឋខ្មែរធម្មតា អាចចងចាំយល់ច្បាស់លាស់អំពីប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ ឬប្រវត្ដិរបស់ខ្លួនផ្ទាល់ដោយងាយស្រួលជាទីបំផុត។ ចំណែកពាក្យពេជន៍ ឃ្លាឃ្លោងប្រយោគ ក៏វិវត្ដន៍ អនុវត្ដ និងរៀបចំប្រើទៅតាមទស្សនៈនេះដែរ គឺខុសអំពីពាក្យពេចន៍ប្រយោគ ដែលធ្លាប់មានប្រើនៅក្នុងពង្សាវតារខ្មែរ។
ដើម្បីជាជំនួយដល់អ្នកអាន ក្នុងការយល់ដឹង និង សំរាប់ពិចារណា នៅចុងបញ្ចប់ជំពូក ឬ វគ្គនិមួយៗ ខ្ញុំមានធ្វើការកត់សំគាល់ចំណាំ វែកញែកដកស្រង់យកទស្សនៈមកទុកធ្វើជាមេរៀនសំរាប់កញ្ចក់ឆ្លុះមើលអតីតកាល បច្ចុប្បន្នកាល និងអនាគតកាល។ ប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ ជាពិសេសភាគរឿងព្រេងនិទាន ទោះបីមានលក្ខណៈជាអភូតហេតុ អច្ឆរិយៈ អស្ចារ្យមិនប្រាកដនិយម មិនគួរអោយជឿក៏ដោយ ក៏យើងត្រូវតែសំគាល់ដែរថា ប្រវត្ដិទាំងនេះ ព្រឹត្ដិការណ៍ទាំងនេះ រឿងរ៉ាវទាំងនេះ សុទ្ធតែបានជ្រួតជ្រាបក្នុងឈាមជ័រ ចិត្ដអារម្មណ៍ មនោសញ្ចេតនាខ្មែរគ្រប់ជំនាន់ជាយូរយាលង់អង្វែងណាស់មកហើយ ប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ ឬ ពង្សាវតារខ្មែរ ទោះបីជាអ្នកស្រាវជ្រាវ និងប្រវត្ដិវិទូខ្លះ មិនបានទទួលស្គាល់អោយតំលៃក៏ដោយ ក៏យើងអាចចាត់ទុកជាមរតក កេរ្ដិ៍របស់ជីដូនជីតា បុព្វបុរសយើងដែរ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ នៅក្នុងប្រវត្ដិទាំងនោះ ដូនតាយើងបានលាក់បង្កប់ទុក នូវទ្រឹស្ដី ទស្សនៈ ច្បាប់គម្ពីរក្បួនខ្នាតវិជ្ជាសីលសាស្រ្ដ និង បន្ដាំជាច្រើន ដែលអាចជាជំនួយក្នុងការថែរក្សា កសាងការពារទឹកដីជាតិមាតុភូមិ។
កេរ្ដិ៍មរតកខ្មែរ
ប៉ុន្ដែរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន គេមិនទាន់ស្រាវជ្រាវរកឃើញអាថិកំបាំង ក្បួនតំរាច្បាប់វិន័យ គ្រាំងគម្ពីរ វិជ្ជាសិល្ប៍សាស្ដ្រ និងពាក្យបណ្ដាំទូន្មានដែលជាកេរ្ដិ៍មតក លាក់បង្កប់ទុកមកនោះទេ ក្បួនតំរាច្បាប់វិន័យទ្រឹស្ដី ច្បាប់គ្រប់គ្រងរៀបចំកសាងជាតិ គឺពិតជាមាន ប្រសិនបើគ្មាន តើធ្វើដូចម្ដេចឡើយ បុព្វបុរសខ្មែរយើង លោកនឹងអាចបង្កបង្កើត កសាងរក្សាទឹកដីខ្មែរអោយបានធំទូលំទូលាយ ចំរុងចំរើនលូតលាស់ថ្កុំថ្កើងសុខសន្ដិភាព សំបូរណ៌សប្បាយក្សេមក្សាន្ដក្លាយជាមហានរគរ និង ជាមហាអំណាចកើត? ធ្វើដូចម្ដេច ដូនតាខ្មែរយើងអាចនឹងកសាងសង់ប្រាង្គប្រាសាទរាប់រយពាន់ ទុកពាសពេញជាភស្ដុតាងកេរ្ដិ៍ដំណែល ក្នុងអាស៊ីភាគអគ្នេយ៍បាន?
ច្បាប់ក្រិត្យក្រម ធម្មវិន័យ ទ្រឹស្ដីនយោបាយ ក្បួនខ្នាត និងពាក្យបណាំបុព្វបុរសយើង បើយើងសិក្សាត្រិះរិះ ពិចារនាអោយបានឆ្ងាយបន្ដិចអោយដល់ជំរៅ ឆ្លងផុតពីអក្សរពាក្យពេចន៍ ដែលយើងមើលឃើញនឹងភ្នែក និង ស្ដាប់លឺសូរនឹងត្រត្រចៀក នោះយើងអាចកត់សំគាល់ចំណាំជួបប្រទះឃើញមាន ជាហូរហែក្នុងប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ៖
១ -បញ្ហាទឹកដី ដែលលាតសន្ធឹងធំធេងអស្ចារ្យ ពីទិសខាងត្បូងទៅទិសខាងជើង ពីទិសខាងកើត ទៅទិសខាងលិចដោយមានរួមទាំងទឹកដីយួន សៀម ភូមា និង លាវ ខេត្ដខ័ណ្ឌស្រុកភូមិ ទន្លេស្ទឹង ព្រែក បឹងបួរ និងដែនទឹកដីខ្មែរត្រូវបានជីដូនជីតាខ្មែរ រំលឹកហើយរំលឹកទៀត រៀបរាប់អធិប្បាយឥតមានខ្ចោះ ក្នុងឯកសារពង្សាវតារខ្មែរ ដូចមានក្នុងប្រវត្ដិព្រះបាទបក្សីចាំក្រុង និង ព្រះបាទពញាយ៉ាត ដែលបានធ្វើដំណើរត្រាច់រង្គត់ កាត់គ្រប់ទិសទីក្នុងទឹកដីខេត្ដខ័ណ្ឌខ្មែរ សិលាចារិកខ្មែរជាច្រើន ក៏បានកត់ត្រាទុកអំពីទំហំព្រំដែនទឹកដីខ្មែរដែរ ហើយប្រាសាទ និងសិលាចារិកទាំងនោះ ក៏មានបោះគោលបញ្ចុះសីមា នៅគ្រប់ទីតំបន់ក្នុងអាស៊ីអគ្នេយ៍ដែរ ដើម្បីជាភស្ដុតាងបញ្ជាក់ប្រាប់កូនខ្មែរអោយស្គាល់យល់ដឹងលឺ អំពីកេរ្ដិ៍មរតកទ្រព្យសម្បត្ដិកម្មសិទ្ធរបស់ជាតិខ្លួន។
២ - ទ្រឹស្ដីនយោបាយជាមូលដ្ឋានជាតិដ៏ធំ ដែលអនុញ្ញាតអោយខ្មែរមានកំលាំង ក្នុងគ្រប់មជ្ឈដ្ឋានក្នុងគ្រប់វិស័យ ដើម្បីសាងប្រទេសជាតិអោយថ្កុំថ្កើងរុងរឿង ព្រះមហាក្សត្រអ្នកដឹកនាំជាតិ និងអ្នកប្រាជ្ញខ្មែរក្នុងអតីតកាល តែងអោយតំលៃលើកបញ្ហានេះ មកចោទជាចំបង ដូច្នេះហើយបានជានៅតាមសិលាចារិកជាច្រើន ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរធំៗ ដែលមានព្រះនាមល្បីល្បាញ តែងតែគោរពរំលឹកឧបការគុណបំណាច់របស់ព្រះរាជគ្រូអ្នកប្រាជ្ញទាំងអស់នោះ។ ពីព្រោះព្រះមហាក្សត្រខ្មែរយល់ និងមានជំនឿជាក់ច្បាស់ថា បើស្រុកខ្មែរបានធំរុងរឿងខ្លាំងពូកែមានកិត្យានុភាពរន្ទឺទៅគ្រប់ទិសទី រហូតដល់ប្រទេសចិន មិនមែនដោយសារតែស្ដេចមួយអង្គឯងគត់នោះទេ គឺដោយសារអ្នកប្រាជ្ញ អ្នកចេះដឹង មានវិជ្ជាខ្ពង់ខ្ពស់ នាម៉ឺនមន្រ្ដី និងប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់ៗរូប ដែលបាននាំគ្នាបន្ដទ្រឹស្ដីនយោបាយប្រាកដនិយម ដើម្បីកសាងការពារជាតិមាតុភូមិ។
ដើម្បីរំដោះខ្មែរពីអាណានិគមជ្វាកោះស្នាវ៉ា ព្រះបាទជ័យវរ្មនទី២ ដោយមានជំនួយពីអ្នកប្រាជ្ញតូចធំខាងព្រហ្មញ្ញសាសនា បានរៀបចំនយោបាយថ្មីមួយ ដែលមានឈ្មោះថា ទេវរាជ (Le Dieu-Roi) ហើយបានប្រកាសឯករាជ្យភាព នៅភ្នំគូលែនក្នុង គ.ស ៨០២។
ដើម្បីរំដោះខ្មែរចេញពីកណ្ដាប់ដៃនគរចំប៉ា ហើយដើម្បីសំរួលនយោបាយក្នុងនគរ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានបង្កើតទ្រឹស្ដីមួយទៀតមកជំនួស គឺទ្រឹស្ដីពុទ្ធរាជ (Le Buddha-Roi) ព្រះអង្គបានកសាងសង់ប្រសាទជាច្រើន សំរាប់តំណាងទ្រឹស្ដីនេះ។ ទ្រឹស្ដីនយោយបាយខាងលើ ដែលអ្នកស្រាវជ្រាវ និងប្រវត្ដិវិទូខ្មែរបរទេស តែងនាំគ្នាយល់ឃើញត្រឹមតែជាជំនឿសាសនា ផ្ទុយទៅវិញ គឺពិតជាព្រលឹងខ្មែរ ជាឋាមពលដ៏ធំដែលបានជំរុញការកសាង និងមហិទ្ធិតេជចេស្ដាប្រទេសកម្ពុជា។
តែជោគជ័យប្រសិទ្ធភាពទ្រឹស្ដីនយោបាយរបស់បុព្វបុរសខ្មែរ ត្រូវការពឹងផ្អែកជាចាំបាច់ទៅលើទ្រឹស្ដីមួយទៀតដែលមានឈ្មោះថា ទសពិធរាជធម៌ គឺព្រះមហាក្សត្រ និងអ្នកដឹកនាំជាតិដែលត្រូវយកទ្រឹស្ដីគោលនយោបាយធំៗទៅអនុវត្ដ ដែលត្រូវគោរពប្រកាន់ធ្វើតាមទ្រឹស្ដីទសពិធរាជធម៌ អោយបានត្រឹមត្រូវខ្ជាប់ខ្ជួនជាទីបំផុត បើពុំនោះសោតទេទោះបីជាគោលជំហរនយោបាយ គោលបំណង ផែនការនោះមានលក្ខណៈគុណសម្បត្ដិល្អយ៉ាងដូចម្ដេចក៏ដោយ ក៏គេមិនអាចធ្វើអោយបានសំរេច ទទួលនូវជោគជ័យដែរ។ ដូច្នេះ ខ្មែរត្រូវមានទ្រឹស្ដីនយោបាយល្អប្រសើរជាមុនសិន ទើបខ្មែរអាចរៀបចំស្ថាប័ន និង រចនាសំព័ន្ធ គ្រប់គ្រងដឹកនាំប្រទេសជាតិជាក្រោយ។
៣ - បញ្ហាគ្រប់គ្រងរៀបចំស្ថាប័នប្រទេសជាតិ ដែលតែងតែប្រកបទៅដោយភាពល្អប្រសើរត្រឹមត្រូវ មានយុត្ដិធម៌ មានប្រសិទ្ធភាពអាចឆ្លើយតបទៅតាមគ្រប់កាលទេស។ នេះជាគុណសម្បត្ដិ និង លក្ខណរបស់ព្រះមហាក្សត្រ និង អ្នកដឹកនាំជាតិពិតប្រាកដ ដែលត្រូវមានជាប់ជានិច្ចក្នុងខ្លួនអ្នកដឹកនាំជាតិត្រូវចេះរៀបចំច្បាប់ដាក់ស្ថាប័នជាមូលដ្ឋាន និងជាគ្រិះនគរ ដើម្បីជៀសវាងវិបត្ដិ និង ផលអាក្រក់ទៅថ្ងៃក្រោយ និងដើម្បីរករូបមន្ដគ្រប់គ្រងរៀបចំនគរអោយបានល្អប្រពៃ ជាប្រភពនៃសេចក្ដីសុខក្សេមក្សាន្ដរុងរឿងក្នុងសង្គម ជាបឋមគេត្រូវតែចេះ និងអនុវត្ដទៅតាមគន្លងធម៌ ក្រិត្យក្រមវិន័យ ដែលចារទុកក្នុងទ្រឹស្ដីទស្សនៈ និងគម្ពីរក្បួនខ្នាត ទ្រឹស្ដីនិងក្រិត្យវិន័យទាំងនេះ ក៏បានអធិប្បាយដែរអំពីរបៀបចាត់ចែងរៀបចំគ្រប់គ្រងនគរ និងជ្រើសរើសអ្នកដឹកនាំប្រទេសជាតិ ឧទាហរណ៍មានជាច្រើនដូចជាក្នុងរាជ្យព្រះបាទកេតុមាលា ក្រោយដែលព្រះកេតុមាលា ត្រូវឆ្គួតវង្វេងដោយអំណាចបុណ្យសក្ដិ និងស្រីញី ព្រះឥន្រ្ធាធិរាជបានយាងចុះមកពីស្ថានសួគ៌ ដើម្បីជួយរៀបចំស្រុកខ្មែរ អោយមានស្ថាប័នជាតិ ជាមូលដ្ឋានសំរាប់នគរ ធ្វើអោយមានរបៀបរៀបរយ មានសណ្ដាប់ធ្នាប់ ព្រះឥន្រ្ទព្រះអង្គបានតាំងអាយមានក្រុមប្រឹក្សា ឬរដ្ឋាភិបាល បើយើងនិយាយទៅតាមភាសាទំនើបថ្មី ដែលមានសុទ្ធតែអ្នកប្រាជ្ញតូចធំគ្រប់ជាន់ថ្នាក់ អោយមកធ្វើការរួមអមជាមួយ នឹងស្ដេច គឺក្នុងគោលដៅជួយតំរែតំរង់ណែនាំព្រះមហាក្សត្រ ឬអ្នកដឹកនាំនគរ កុំអោយដើរខុសគន្លងធម៌ វង្វេងដើរជាន់ចូលផ្លូវអាក្រក់ អបាយមុខបំផ្លិចបំផ្លាញផលប្រយោជន៍ជាតិ គ្មានគិតគូរចាប់អារម្មណ៍ អំពីជោគវាសនាអានាគតប្រជានុរាស្រ្ដ ហើយគិតតែនាំគ្នាបំរើបំពេញផលប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួនគ្រួសារវង្សត្រកូល និង បក្សពួកដៃជើង៘និង៘
មិនតែប៉ុណ្ណោះ ដើម្បីងាយស្រួលយល់ អំពីដង្ហើមអាយុជីវិតនគរ ព្រះឥន្រ្ទ និង ព្រះអានន្ទ បាននាំគ្នារៀបចំអោយមានរបៀបស្ទាបស្ទង់មតិ ដោយបង្រៀនកំណត់វិធីអោយចេះមើល ចេះយល់អំពីប្រផ្នូលផ្សេងៗ ដែលកើតមានឡើងក្នុងនគរ ប្រផ្នូលទាំងនេះ ជាសញ្ញាអាចអង្រន់ បញ្ជាក់ស្មារតីព្រះមហាក្សត្រ និងអ្នកដឹកនាំជាតិ អោយចេះភ្ញាក់ដឹងខ្លួនទាន់ពេលវេលា ហើយមិនបណ្ដែតបណ្ដោយខ្លួនអោយលង់លក់ភ្លេចខ្លួនក្នុងសុបិន ដែលយល់ជឿជាក់គិតឃើញថា «មានតែអញ»ប្រផ្នូលនេះមានន័យថា បើកើតមានហេតុភេទមិនល្អក្នុងសង្គមនោះគឺការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះមហាក្សត្រ ឬអ្នកនយោបាយមិនបានល្អត្រឹមត្រូវ ទៅតាមគន្លងធម៌ច្បាប់វិន័យនគរ ជាម្លប់ត្រជាក់ត្រជុំដល់ប្រជានុរាស្រ្ដឡើយ។ ក្នុងខណនោះអ្នកដឹកនាំជាតិ ត្រូវស្វះស្វែងរកយល់ ត្រូវតែចេះផ្លាស់ប្ដូរស្ថាប័ន របៀបគ្រប់គ្រងរដ្ឋ អោយទន់ពេលវេលាផ្ទុយទៅវិញ បើគេនៅតែក្រាញមានៈ មិនព្រមយល់ទទួលស្គាល់ភាពពិតប្រត្យក្សនិយមទេ ព្រះមហាក្សត្រ និងអ្នកនយោបាយនោះ និងជួបប្រទះគ្រោះថ្នាក់មហន្ដរាយគ្រប់ប្រភេទ គ្រប់បែបយ៉ាង ហើយជាមួយគ្នានោះដែរប្រជាជន និងជាតិមាតុភូមិ ក៏មិនអាចគេចផុតអំពីបាបកម្មដែរ។ នេះគឺជាកំហុសរបស់អ្នកដឹកនាំជាតិ តែអ្នកដែលត្រូវទទួលកំហុសជំនួសអ្នកធំមានបន្ដាស័ក្ដិនោះគឺ ប្រជាជនទៅវិញសោះ។
ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរព្រះបាទឥន្រ្ទវរ្ម័នទី១ ដោយយល់ឃើញថាគ្រោះថ្នាក់មហន្តរាយមួយចំណែកធំ ច្រើនតែកើតចេញអំពីការដណ្ដើមរាជ្យគ្នារវាងស្ដេចខ្មែរ ហើយដើម្បីការពារកុំអោយមានបញ្ហាស្នងរាជ្យ ចោទក្លាយរាលទៅជាការបែកបាក់សាមគ្គី បង្កបង្កើតជាសង្រ្គាមផ្ទៃក្នុង ព្រះអង្គបានចាត់ចែង ចាត់តែងកំណត់ ដាក់អោយមានស្ថាប័នក្រិត្យក្រម ក្នុងព្រះរាជវង្សព្រះមហាក្សត្រ គឺព្រះអង្គបានកំនត់អំពីឋានៈតំណែងរបស់ក្រុមស្ដេច ដែលអាចមានសិទ្ធិ ឬគ្មានក្នុងករណីដែលត្រូវឡើងសោយរាជសម្បត្ដិ។
៤ - បញ្ហាឆ្គួតវង្វេងនឹងអំណាច ស្រីញី មាសពេជ្រ ប្រាក់កាស ដែលធ្វើអោយស្រុកទេសធ្លាក់កប់ជ្រៅ ទៅក្នុងជ្រោះមហន្ដរាយ ដែលនាំមកនៅទុក្ខទោស ភ័យព្រួយវេទនា ឈឺចុកចាប់ខ្លោចផ្សា ព្រាត់ប្រាសប្ដីប្រពន្ធឳពុកម្ដាយកូនចៅ បងប្អូន ក្រុមញាតិគ្រួសារ៘ និង ៘ ព្រះកេតុមាលា មុននឹងបានក្លាយទៅជាព្រះមហាក្សត្រខ្មែរមួយព្រះអង្គដ៏ល្អប្រសើរ ព្រះអង្គធ្លាប់បានឆ្លងកាត់ប្រភពគ្រោះថ្នាក់នេះដែរ។ ក្នុងសត្ដវត្សទី១៥ បន្ទាប់ពីរាជ្យព្រះចៅពញាយ៉ាត ព្រះស្រីរាជា ព្រះធម្មរាជា និង ព្រះស្រីសុរិយោទ័យ ដែលត្រូវជាបងប្អូនបង្កើត និងត្រូវជាក្មួយបង្កើត បានទាស់ទែងខ្វែងគំនិតគ្នាឈ្លោះប្រកែកប្រទូសរាយ ធ្វើចំបាំងរាំងជល ដណ្តើមយករាជបល្ល័ង្គ ស្រុកខ្មែរត្រូវបែងចែកជានគរបី មានស្ដេចបីសោយរាជ្យ ដោយមិនអាចយកជ័យជំនះផ្ដាច់ព្រ័ត្រ ឡើងសោយរាជ្យម្នាក់ឯង ស្ដេចខ្មែរព្រះធម្មរាជាបានរត់ទៅពឹងសៀម សុំអោយលើកទ័ពមកជួយធ្វើអន្ដរាគម ការឆ្គួតវង្វេងរបស់ព្រះមហាក្សត្រ និង អ្នកដឹកនាំខ្មែរ ដែលមិនគិតគូរអំពីអាយុជីវិត ផលប្រយោជន៍ប្រទេសជាតិ ហើយរត់ទៅរកបរទេសអោយចូលមកជួយ ជាព្រឹត្ដិការណ៍មួយដែលតែងតែកើតមានជាហូរហែផ្ទូនៗគ្នានៅក្នុងប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ ពង្សាវតារខ្មែរបានបង្ហាញបញ្ជាក់អោយយើងឃើញយ៉ាងជាក់ច្បាស់ថា រាជបល្ល័ង្គអំណាច និងការល្មោភលោភលន់នេះហើយ ដែលជាប្រភពធ្វើអោយទឹកដីខ្មែរ កេរ្ដិ៍ដំណែលមរតកទ្រព្យសម្បត្ដិខ្មែរ កិត្ដិយសខ្មែរ និង កិត្យានុភាពខ្មែរ ត្រូវខាតបង់ រលាយរូបបាត់បន្ដិចម្ដងៗ។
៥ - បញ្ហាយុត្ដិធម៌ និងអត់ឱនសណ្ដោស ពីព្រោះការកោងកាចសាហាវយង់ឃ្នង ឥតធម៌មេត្ដាប្រោសប្រណី ឥតយុត្ដិធម៌ ខ្វះការត្រិះរិះ ពិចារណាអោយបានត្រឹមត្រូវ ហើយមើលមិនបានវែងឆ្ងាយ ចំអត្ថប្រយោជន៍ជាតិ និង ប្រជានុរាស្រ្ដនឹងនាំមកតែក្ដីក្ដៅក្រហាយមិនសប្បាយចិត្ដវិនាសអន្ដរាយហិនហោចខ្លោចផ្សា ព្រាត់ប្រាស និងទុក្ខព្រួយវេទនាសោកសង្រេងតែប៉ុណ្ណោះ តួអង្គជាក់ស្ដែង មានជាអាទិក្នុងប្រវត្ដិស្ដេចគំលង់និងស្ដេចពាល ដោយភាពកោងកាចព្រៃផ្សៃអយុត្ដិធម៌ ស្ដេចគំលង់ត្រូវមានជំងឺឃ្លង់ភ្លើងរហូតដល់ថ្ងៃស្លាប់។ ស្ដេចពាលដែលអាងប្រើអំណាចផ្ដាច់ការ គ្មានវិចារណញ្ញាណ គ្មានព្រហ្មវិហារធម៌ គ្មានករុណាមេត្ដាធម៌ ហើយមិនគោរពអនុវត្ដទៅតាមច្បាប់ក្រិត្យក្រមវិន័យព្រះមហាក្សត្រត្រូវនាម៉ឺនមន្រ្ដីនាគរត់ចោលលែងនៅជួយធ្វើការបំរើនគរ ប្រទេសជាតិ និងវត្ថុសក្ដិសិទ្ធត្រូវក្ដៅក្រហល់ក្រហាយរំជួលអស់ព្រះធរណីបណ្ដាលអោយកើតមានចលាចល អភូតហេតុលិចលង់អស់ប្រទេសកម្ពុជា នាំមកតែក្ដីវិនាសអន្ដរាយគ្មានសេសសល់។
៦ - បញ្ហាបរទេស ដែលខ្មែរត្រូវតែប្រុងប្រយ័ត្នជានិច្ច ត្រូវតែកុំទុកចិត្ដ ហើយដែលខ្មែរមិនត្រូវនាំគ្នាទៅដេកដួលផ្ញើវាសនាជាមួយសោះឡើយ បរទេសមិនដែលស្រលាញ់ខ្មែរជាងខ្មែរទេ ខ្មែរមិនត្រូវចាញ់បោកបរទេសដែរ ហើយបែរជានាំគ្នាទៅកាប់ចាក់សំលាប់តែប្រជាជនឯង និងលក់ទឹកដីដូនតាឯងអោយបរទេសនោះឡើយ ព្រឹត្ដិការណ៍ជាច្រើន ដូចជាប្រវត្ដិពេលខ្មែរបែកអង្គរលើកដំបូងបានលើកបង្ហាញយ៉ាងច្បាស់អំពីល្បិចបរទេស បន្ទាយលង្វែកត្រូវសៀមវាយបែក ដោយស្ដេចខ្មែរទុកចិត្ដចារបុរសសៀម ដែលបង្កប់បន្លំខ្លួនជាព្រះសង្ឃព្រះរាមាជើងព្រៃត្រូវអស់ព្រះជន្មសុគត ដោយសាទុកចិត្ដពួកបរទេសអឺរ៉ុប៘ និង ៘ ព្រឹត្ដិការណ៍ទាំងនេះ កើតឡើងបណ្ដាលមកអំពីស្ដេចខ្មែរ អ្នកកាន់អំណាចខ្មែរ មិនទុកចិត្ដខ្មែរគ្នាឯង ហើយបែរជាជឿទុកចិត្ដ លើកតំកើង យកបរទេសជាធំ ដោយឃើញថា គេចេះជាងជាតិឯង។
៧ - បញ្ហាសាមគ្គីភាព ដែលប្រៀនប្រដៅកូនខ្មែរជំនាន់ក្រោយ អោយចេះរួបរូមកំលាំងគ្នា ហើយចេះខំប្រឹងប្រែងប្រើកំលាំងខ្លួនឯងផ្ទាល់ ដើម្បីកសាងប្រទេសជាតិ អោយបានរឹងប៉ឹង ខ្លាំងក្លាមាំមួន។ ដោយសារកំលាំងសាមគ្គីភាពព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ បានរំដោះទឹកដីខ្មែរអោយមានសេរីភាព ឯករាជភាព ចេញផុតពីអានានិគមត្រួតត្រារបស់ស្ដេចជ្វាកោះស្នាវ៉ា។ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ដោយពឹងផ្អែកទៅលើទឹកចិត្ដស្នេហា និងសាមគ្គីជាតិរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ នៅតាមគ្រប់ភូមិស្រុកខេត្ដខ័ណ្ឌ ព្រះអង្គបានវាយកំចាត់យកជោគជ័យឈ្នះលើកងទ័ពស្ដេចនគរចំប៉ា ហើយរំដោះមហានគរ និងស្រុកខ្មែរទាំងមូល។ បន្ទាប់មកព្រះអង្គបានទាំងលើកទ័ព ទៅវាយប្រហារយកនគរចំប៉ាដដែលមកដាក់ចំណុះ បញ្ចូលជាខេត្ដខ្មែរ។ ព្រះបាទពញាយ៉ាតព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ដោយសារកំលាំងសាមគ្គីភាពរវាងខ្មែរនិងខ្មែរ ព្រះអង្គបានរំដោះមហានគរ និងប្រទេសជាតិខ្មែរទាំងមូល អោយចេញផុតពីកណ្ដាប់ដៃអាណានិគមសៀម គឺកត្ដានេះហើយដែលបានជំរុញ និងកសាងប្រទេសខ្មែរអាយបានរុងរឿងថ្កុំថ្កើងធំទូលំទូលាយ ជាមហាអំណាចក្នុងសម័យអតីតកាល។
៨ - បញ្ហាអ្នកដឹកនាំគ្រប់គ្រងផែនដី ដែលល្អប្រសើរនិងប្រពៃនោះ គឺត្រូវចេះជ្រើសរើសរកសហការីល្អៗ ដែលមានសមត្ថភាពពេញលេញច្បាស់លាល់បរិបូណ៌ត្រឹមត្រូវ ស្នេហាជាតិអោយចូលមករួមជួយ ធ្វើសហប្រតិបត្ដិការបំរើនគរ និងប្រជាជន អ្នកដឹកនាំជាតិត្រូវគោរពអនុវត្ដិតាមច្បាប់ធម៌វិន័យប្រពៃណីសង្គមជាតិ ត្រូវមានយុត្ដិធម៌ ចេះអត់ឱនសណ្តោសប្រោសប្រណី ចេះមើលវែងឆ្ងាយអោយ ផុតចុងច្រមុះចេះអារកាត់ ហើយនិងត្រូវចេះស្វែងរកយល់គ្រប់ហេតុផល គ្រប់ហេតុភេទប្រផ្នូល ដែលកើតមាននៅក្នុងនគរ អ្វីដែលមានផុះផុលចេញមកសុទ្ធតែមានហេតុផល។ ដូច្នេះគេត្រូវតែសំភី ខំស្រាវជ្រាវរាវរកបុព្វហេតុអោយទាល់តែឃើញ និងសិក្សាពិចារណារកយល់ ក្នុងទស្សនគោលដៅរក្សាការពារប្រទេសជាតិ និងប្រជានុរាស្រ្ដ កុំអោយជួបប្រទះនិងភ័យន្ដរាយទាន់ ហើយអ្នកដឹកនាំជាតិដ៏ល្អក៏ត្រូវចេះនាំមកនូវភាពត្រជាក់ត្រជុំចំរុងចំរើនដល់សង្គមជាតិដែរ របៀបរៀបចំ និង ពាក្យប្រៀនប្រដៅក្នុងន័យខាងលើនេះ គេឃើញមានជាហូរហែក្នុងពស្សាវតារខ្មែរដែរ ដូចជាក្នុងប្រវត្ដិសម្ដេចព្រះកុម៉ែរាជ ឬព្រះថោងនាងនាគ ព្រះទេវង្សអស្ចារ្យ តាព្រហ្មឈ្មួញគោ ព្រះកេតុមាលា ព្រះបាទបទុមសុរិយាវង្ស ព្រះបាទបក្សីចាំក្រុង ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី២ ព្រះជ័យវរ្ម័នទី៧ ព្រះបាទពញាយ៉ាត ព្រះបាទអង្គច័ន្ទទី១ ព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌ និងតាមសិលាចារិកជាច្រើន ដែលមានសេសសល់រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន។
ការកសាងជាតិត្រូវស្ថិតនៅជាគោលដៅធំរបស់អ្នកដឹកនាំជាតិ ឧត្ដមគតិ ទស្សន និងគោលបំណងងធំរបស់ព្រះមហាក្សត្រ ឬអ្នកដឹកនាំនយោបាយ មិនមែនត្រូវឈប់កំណត់ត្រឹមឈោងដណ្ដើមយកអំណាចបាននោះទេ។ គេត្រូវយកអំណាចតាមផ្លូវច្បាប់នោះមកបំរើប្រយោជន៍ប្រទេសជាតិ គេត្រូវចោលកន្ទុយភ្នែកមើលអោយបានឆ្ងាយទៅអនាគតកាល គេត្រូវរៀបចំកសាងស្ថាបនាបច្ចុប្បន្ន សំរាប់អនាគត ដោយតំរូវអោយសមស្របទៅតាមទស្សនៈស្នេហាជាតិ។
ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរសម័យមហានគរ បានជីកបារាយ ព្រែកអូរជ្រលងទឹកគ្រប់ទិសទីក្នុងប្រទេសដើម្បីកសាងកសិកម្ម និងសេដ្ឋកិច្ចជាតិ។ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានកសាងមន្ទីពេទ្យ ផ្ទះសំណាក់ និងផ្លូវថ្នល់គមនាគមន៍ទៅស្រុកភូមិជិតឆ្ងាយនេះយើងមិនរាប់ពីប្រាង្គប្រាសាទរាប់រយពាន់ ដែលមានពាសពេញនគរផង បុព្វបុរសខ្មែរបានផ្សំការកសាងជាតិ ទៅនឹងសាសនា ទ្រឹស្ដីនយោបាយដើម្បីធ្វើអោយប្រជាជនមានបាន និងនគរមានកិត្យានុភាព គឺមិនធ្វើត្រឹមតែអោយបរទេសគេទទួលស្គាល់ មានឈ្មោះល្បីល្បាញ ហើយបណ្ដោយអោយនគរនិងប្រជាជនរងទុក្ខទោសភ័យភិតគ្មានសន្ដិសុខ ក្រីក្រវេទនានោះទេ។ បើគ្មានការកសាងជាតិ គ្មានការគិតគូរដោះស្រាយបញ្ហាជីវភាពរាស្រ្ដអោយបានល្អថ្លៃថ្នូរជាមនុស្សទេនោះ ព្រះមហាក្សត្រអ្នកដឹកនាំនយោបាយ នឹងក្លាយទៅជាអ្នកល្មោភអំណាចតែប៉ុណ្ណោះ។
បណ្ដាំជាកេរ្ដិ៍មរតករបស់ជីដូនជីតាខ្មែរយើង នៅមានលាក់បង្កប់អាថិកំបាំង ច្រើនតទៅទៀតមិនមែនមានតែក្នុងពង្សាវតារ និងប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរប៉ុណ្ណោះនោះទេ។ នៅក្នុងអក្សរសាស្រ្ដ និង រឿងព្រេងនិទានផ្សេងៗ ក៏យើងអាចពិនិត្យឃើញសាក្ខីភាពទាំងនេះដែរ គឺជាការជំរុញយើងអោយចេះយកការពិចារណា រកស្គាល់យល់ អាចដឹងលឺអំពីធាតុពិត និងស្ថានភាពប្រាកដនិយមនៃប្រទេសកម្ពុជា នេះជារិសគល់ ជាពូជកំណើតរបស់ខ្មែរ ប្រសិនបើខ្មែរនាំគ្នាបំផ្លាញកាត់ផ្ដាច់ខ្លួនអោយដាច់អំពីរិសគល់នេះ នោះដើមឈើខ្មែរ មែកធាងស្លឹកផ្លែផ្កាខ្មែរក៏ត្រូវងាប់វិនាសអន្ដរាយហិនហោចអស់ដែរ ការស្គាល់យល់អំពីប្រវត្ដិខ្លួនយ៉ាងជាក់ស្ដែងពិតប្រាកដ នឹងញ៉ាំងអោយខ្មែរយើងមានព្រលឹងមានស្មារតីជាតិចេះប្រកាន់ខ្លួនជាក់ស្ដែងពិតប្រាកដ នឹងញ៉ាំងអោយខ្មែរយើងមានព្រលឹង មានស្មារតីជាតិ ចេះប្រកាន់នូវឥរិយាបថមួយយ៉ាងថ្លៃថ្នូរខ្ជាប់ខ្ជួនម៉ើងម៉ាត់ នៅចំពោះមុខបច្ចុប្បន្នកាលរបស់យើង អោយបានភ្លឺស្វាង រីកចំរើនសំបូណ៌សប្បាយសុខសាន្ដ ក្នុងភាពឯករាជ សេរីភាពប្រជាធិបតេយ្យភាព និងសុភមង្គល។
១ = សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជប៉ាន់ បានសុគតនៅក្នុង គ.ស.១៨៩៤។
២ = ព្រះអង្គបានប្រសូត្រក្នុង គ.ស.១៨៥៣ ហើយបានចូលទីវង្គតទៅ ក្នុង គ.ស.១៨៩១ ព្រះអង្គធ្លាប់មានតំណែងយ៉ាងសំខាន់ នៅក្នុងក្រសួងតុលាការ។
៣ = ព្រះអង្គបានសុគតក្នុង គ.ស ១៩១៣ ក្នុងព្រះជន្ម៩១វស្សា
៤ = ពង្សាវតារនេះត្រូវបាននិពន្ធក្នុង គ.ស ១៩៤១។
៥ = បោះពុម្ពនៅភ្នំពេញ ក្នុងឆ្នាំ១៩៦៩ មានទាំងអស់១២១៦ទំព័រ ដែលចែកចេញជាពីរភាគ
៦ = នៅទីនេះ មានឯកសារខ្មែរមួយចំនួនធំ ដែលប្រមូលផ្ដុំថែរក្សាទុក ដោយលោក អាដេមាឡឺគ្លែរ Athémard Leclère)