ប្រវត្ដិសាស្ដ្រខ្មែរ ភាគរឿងព្រេងនិទាន
រស់ ចន្ត្រាបុត្រ
បណ្ឌិតវិទ្យាសាស្ត្រនយោបាយ សាកលវិទ្យាល័យ បារីស៍ទី១០
អតីតសាស្ត្រាចារ្យ ទស្សនវិជ្ជា ភ្នំពេញ
**********************************************
មហានគរត្រូវសៀមរាយប្រហារ
លុកលុយដណ្ដើមយកបាន កាន់កាប់លើកទី២
ព្រះបាទបរមរាមា
ថ្ងៃសុក្រ ទី21.មិថុនា 2013.ម៉ោង 21:32
ក្រោយដែលព្រះបាទសុរិយោទ័យបានចូលទិវង្គត ពង្សាវតារមិនបានបញ្ជាក់អំពីមូលហេតុនៃការជ្រើសតាំង ព្រះបរមរាមាបុត្រច្បងព្រះបាទ
លំពង្ស ជាព្រះមហាក្សត្រឡើយ។
ថ្ងៃ១១ រោចខែកត្កិក ឆ្នាំខាល ព.ស ១៩០៦ ម.ស១២៨៤ ច.ស.៧២៤ គ.ស.១៣៦២ ព្រះបរមរាមាបានទទួលព្រះរាជាភិសេកយ៉ាងមហោលា
រិកនៅមហានគរ។ កាលនោះព្រះអង្គមានព្រះជន្ម ២១វស្សា។ ព្រះអង្គបានក្លាយទៅជាព្រះមហាក្សត្រទី៣០ ដោយមានព្រះបរមនាមព្រះបាទ
សម្ដេចព្រះបរមរាមាធិបតី ព្រះអង្គគង់នៅព្រះមហានគរដដែល។
ក្នុងរាជស្ដេចអង្គនេះ គេពុំកត់សំគាល់ឃើញមានព្រឹត្ដិការណ៍អ្វីសំខាន់ គួរអោយកត់សំគាល់ព្រះអង្គក៏គ្មានព្រះរាជបុត្រសំរាប់បន្ដរាជដែរ។ សោយរាជ្យសម្បត្ដិប្រទេសកម្ពុជាបានប្រមាន ១១ឆ្នាំ ព្រះអង្គមានជំងឺ ឈឺជាទំងន់ ហើយបានចូលទិវង្គតទៅ នៅឆ្នាំជូត ក្នុងព្រះជន្ម៣១វស្សា។ ក្រុមនាម៉ឺនសព្វមុខមន្រ្ដីបាននាំគ្នាមូលមតិស្រុះស្រួលទៅសុំយាងព្រះធម្មសោករាជ ដែលត្រូវជាប្អូន អោយឡើងសោយរាជ្យសម្បត្ដិប្រទេស កម្ពុជាបន្ដពីបង។
ព្រះបាទធម្មសោករាជ
ព្រះធម្មសោករាជបានទទួលព្រះរាជាអភិសេក នៅថ្ងៃ១១កើត ខែបុស្ស ឆ្នាំជូត ព.ស១៩១៦ ម.ស១២៩៤ ច.ស៧៣៤ និងត្រូវជា គ.ស១៣៧២ កាលនោះព្រះអង្គបានព្រះជន្ម២៧វស្សា។ ព្រះអង្គជាព្រះមហាក្សត្រទី៣១ ព្រះបរមនាមរបស់ព្រះអង្គ គឺព្រះបាទសម្ដេចព្រះធម្មសោករាជ មហារាជាធិរាជ ព្រះអង្គគង់នៅមហានគរដដែល។
នៅក្នុងរាជ្យព្រះអង្គ គេអាចចាំបានថា ព្រះអង្គបានរៀបចំលើកកងពលសេនា ចេញទៅវាយប្រហារប្រយុទ្ធរំដោះ យកខេត្ដចន្ទបុរី និងជល បុរី(ឆុនបុរី សព្វថ្ងៃ) ដែលស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រាសង្កត់សង្កិនរបស់សៀម។ ព្រះអង្គរំដោះខ្មែរបានប្រាំពីរពាន់គ្រួសារ។ គ្រានោះស្ដេច សៀមឈ្មោះថោង លាន់(1) បានលើកទ័ពមកប្រយុទ្ធទប់ទល់នឹងខ្មែរ តែកងទ័ពសៀមត្រូវបរាជ័យដកថយវិលត្រលប់ទៅក្រុងស្រីអាយុធ្យា វិញ ដោយបានទាំងកេណ្ឌកៀរខ្មែរ ចំនួនប្រាំបីពាន់គ្រួសារ ដែលរស់នៅក្នុងខេត្ដចន្ទបុរី និងជលបុរី យកទៅជាមួយផង ឯកសារខ្មែរទាំងលាយ មិនបានបញ្ជាក់រៀបរាប់អំពីចំបាំងនឹងសៀមនេះ អោយបានច្បាស់លាស់ទេ។
ព្រះបាទធម្មសោករាជ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរទី៣១ ព្រះអង្គបានទៅខេត្ដបាទី កសាងវត្តមួយ នៅក្នុង ស្រុកកណ្ដាលស្ទឹងសព្វថ្ងៃ ដែលព្រះអង្គដាក់ ឈ្មោះថា វត្ដព្រះធាតុ គឺដើម្បីរំលឹកឧបការគុណ និង អនុស្សាវរីយ៍ ទីកន្លែងនោះ ដែលព្រះអង្គធ្លាប់បានយាងមកសំណាក់រស់នៅ ប្រមែប្រ មូល កផ្ដុំទ័ពនាកាលសម័យកងទ័ពសៀម លើកចូលមកវាយប្រហារលុកលុយមហានគរ ហើយដែលព្រះអង្គត្រូវរត់ខ្ចាត់ខ្ចាយ។ ព្រះអង្គមាន ព្រះរាជបុត្រមួយព្រះអង្គ ព្រះនាមបរមសោករាជ ដែលប្រសូតក្នុងឆ្នាំឆ្លូវ។ សោយរាជសម្បត្ដិប្រទេសកម្ពុជាបាន ២៩ឆ្នាំ ព្រះអង្គទ្រង់មានជំងឺ រោគាព្យាធិឈឺជាទំងន់ ត្រូវពេទ្យហ្មដែលមានឈ្មោះល្បីល្បាញពូកែៗ មកពីគ្រប់ទិសទីក្នុងនគរ ខំប្រឹងប្រែងថែទាំដាក់ថ្នាំព្យាបាលរោគគ្រប់វិធី អស់ចំណេះហើយ នៅតែមិនអាចមើលព្រះអង្គអោយជាសះស្បើយ ព្រះបាទធម្មសោករាជបានចូលទិវង្គតទៅ នៅឆ្នាំរោង ក្នុងព្រះជន្ម ៥៦ វស្សា។
ព្រះស្រីសុរិយោវង្ស ព្រះរាជបុត្រព្រះស្រីសុរិយោទ័យ ព្រះមហាក្សត្រទី២៩ ត្រូវបានអស់សព្វមន្រ្ដីតូចធំទាំងឡាយ សុំយាងអោយឡើងគ្រប់ គ្រងសោយរាជសម្បត្ដិ ជាបន្ដ។
ព្រះបានទស្រីសុរិយោវង្ស
ព្រះរាជាភិសេក ត្រូវបានរៀបចំធ្វើឡើងយ៉ាងគគ្រឹកគគ្រេងនៅមហានគរ នៅថ្ងៃ១១រោច ខែបុស្ស ឆ្នាំរោង ព.ស ១៩៤៤ ម.ស.១៣២២ ចស.៧៦២ និងគស.១៤០០។ កាលព្រះអង្គឡើងសោយរាជ្យ ជាព្រះមហាក្សត្រទី៣២ ព្រះស្រីសុរិយោវង្ស ព្រះអង្គបានព្រះជន្ម៤៧វស្សា ព្រះអង្គបានមានព្រះបរមនាមថា ព្រះបាទសម្ដេច ព្រះស្រីសុរិយោវង្ស រាជាធិរាជ ព្រះរាជធានីស្ថិតនៅមហានគរដដែល។ ក្នុងឆ្នាំឆ្លូវ មុនដែល ព្រះអង្គបានឡើងគ្រងរាជសម្បត្ដិ បើតាមពង្សាវតារសំដេចវាំងជួនព្រះបាទស្រីសុរិយោវង្ស ព្រះអង្គបានមានព្រះរាជបុត្រមួយព្រះអង្គព្រះនាម ថា ពញាយ៉ាត តែបើតាមពង្សាវតារវត្ដកោកកាក ចៅពញាយ៉ាតបានប្រសូតក្នុងឆ្នាំមមី។
យោងទៅតាមពង្សាវតាររបស់សម្ដេចវាំងជួន គេមិនបានកត់សំគាល់ ឃើញមានព្រឹត្ដិការណ៍អ្វីជាសំខាន់ក្នុងរាជ្យព្រះអង្គទេ ប៉ុន្ដែបើតាម ពង្សាវតារវត្ដទឹកវិល ក្នុងស្រុកស្អាងខេត្ដកណ្ដាល និង ពង្សាវតាររបស់ក្រុមជុំនុំសម្ដេចសង្ឃរាជទៀងវិញ គេបានដឹងថាសង្គ្រាមរវាងខ្មែរ និង សៀមតែងតែមានជាហូរហែ(2)។ ក្រោយដែលព្រះអង្គសោយរាជ្យបាន៦ឆ្នាំព្រះស្រីសុរិយោវង្ស ព្រះអង្គបានចាត់អោយមេទ័ពចៅពញាចក្រី លើកទ័ពចេញទៅវាយរំដោះយកស្រុកនាងរោង ដែលជាទឹកដីខ្មែរមកវិញ។ កងទ័ពខ្មែរវាយប្រហារកំចាត់កងទ័ពសៀម បានទទួលជោគជ័យ យ៉ាងត្រចះត្រចង់។
ចំណែកនៅស្រុកសៀមវិញ នាសម័យនោះ ព្រះមហាក្សត្រព្រះរាមាធិបតីទី១ ត្រូវគេធ្វើឃាតនៅក្នុង គ.ស១៣៨៨ ព្រះរាមមេសួង ដែល ត្រូវជាកូន បានឡើងសោយរាជ្យបន្ដ តែមួយឆ្នាំក្រោយមក ព្រះអង្គត្រូវដាក់រាជប្រគល់ថ្វាយទៅអោយព្រះបរមរាជា បងថ្លៃព្រះរាមាធិបតី និងដែលត្រូវជាមា។ ក្រោយដែលព្រះបរមរាជាចូលទិវង្គត បុត្រព្រះអង្គឈ្មោះចៅឡាន បានឡើងសោយរាជ្យបន្ដ។ បានតែ៧ថ្ងៃប៉ុណ្ណោះ ស្ដេច សៀមអង្គនេះក៏ចូលទិវង្គតទៀត ពេលនោះព្រះរាមមេសួងបានទៅទាន់ដង្ហើម ឃើញស្ដេចកំពុងតែសុគត។ បន្ទាប់មកព្រះអង្គក៏បានវិលត្រ លប់មកសោយរាជ្យសម្បត្ដិដូចដើមវិញ។ ស្ដេចសៀមអង្គនេះ ក្នុងឆ្នាំជូត បានលើកកងទ័ពពលយោធាទៅធ្វើសង្រ្គាមវាតទឹកដី វាយប្រហារ ស្រុកលាវដណ្ដើមយកបាន ស្រុកឈៀងម៉ៃ និងកៀរកេណ្ឌ អ្នកស្រុកអ្នកភូមិលាវមួយចំនួនធំ នាំយកមកធ្វើជាឈ្លើយស្រុកសៀម
សម័យជាមួយគ្នានេះដែរ នៅតាមព្រំប្រទល់ខ្មែរ-សៀម តាមមាត់សមុទ្រ ការប៉ះទង្គិចប្រយុទ្ធគ្នាក៏មានជាញឹកញាប់ដែរ។ កងទ័ពសៀម តែងរំលោភចូលក្នុងទឹកដីខ្មែរ ចាប់ចងកៀរកេណ្ឌយកប្រជាជនខ្មែរធ្វើជាឈ្លើយ ចៅហ្វាយខេត្ដខ្មែរនៅទីនោះ តែងតែលើកទ័ពចេញទៅទប់ ទល់វាយដណ្ដើមការពារទឹកដី រំដោះប្រមូលយកប្រជាជនមកវិញជាប្រក្រតី មិនចេះចប់មិនចេះហើយ។ ថ្ងៃមួយសៀមបានលើកទ័ពចូលមក ឈ្លានពាន វាយប្រហារខ្មែរទៀត ម្ដងនេះមានសភាពខ្លាំងក្លា និង មានចំនួនកងទ័ពច្រើនជាងធម្មាតា។ មន្រ្ដីខ្មែរបានយកដំណឹងនេះ ទៅទូល ថ្វាយព្រះរាជានៅមហានគរនៅចំពោះមុខបញ្ហាធ្ងន់ធ្ងរនេះ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែទី៣២ ព្រះស្រីសុរិយោវង្ស បានបញ្ជាអោយចៅហ្វាយខេត្ដមេ ទ័ពខ្មែរតូចធំជិត ឆ្ងាយនៅកម្ពុជាក្រោម ដូចជាខេត្ដទ្រាំង បាសាក់ (ឬ បាសក្ដិ?) ព្រះត្រពាំង ឧមោរ ក្រមួនស ពាម កំពត និងកំពុងសោមរៀបចំ កងពលរេហ៍ ទៅវាយប្រហារទប់ទល់ នឹងសត្រូវសៀមដែលកំពុងតែចូលមក ទន្រ្ទានជាន់ឈ្លីលើទឹកដីខ្មែរ។កងទ័ពខ្មែរចំនួនប្រាំម៉ឺននាក់ ត្រូវ ដាក់អោយស្ថិតនៅក្រោមបញ្ជាការ របស់មេទ័ពចៅពញាពិសនុលោក ឯមេទ័ពស្រួចវិញ ត្រូវដឹកនាំដោយចៅហ្វាយខេត្ដ ស្រុកបាសក្ដិ។ កង ទ័ពខ្មែរបានលើកទៅតាមគោកផង ទៅតាមសមុទ្រផង ជិះទូក សំពៅផង នាំគ្នាវាយប្រយុទ្ធ គៀបខ្ចប់សត្រូវយ៉ាងអង់អាចក្លាហាន យកបាន ជោគជ័យឈ្នះ បណ្ដេញអស់កងទ័ពឈ្លានពានសៀម ដណ្ដើមយកបានស្រុកសុនយ៉ៃ (បច្ចុប្បន្ន គឺស្រុកត្រាត) រយ៉ង ចន្ទបុរី និងជលបុរី មកវិញ គ្រួសារសៀមចំនួនប្រមាណប្រាំបួនពាន់គ្រួ ត្រូវខ្មែរចាប់កេណ្ឌកៀរមកធ្វើជាឈ្លើយ។
ព្រះស្រីសុរិយោវង្ស ដែលយល់អំពីស្ថានការណ៍ប្រទេសជាតិ និង អំពីចិត្ដលោភលន់របស់សៀម ដែលចង់លួចប្លន់បន្លំយកទឹកដីខ្មែរ ព្រះអង្គ បានរៀបចំដាក់ផែនការណ៍ការពារ បង្គាប់អោយខ្មែររាល់រូប នៅគ្រប់ខេត្ដខ័ណ្ឌក្នុងនគរ រៀនសូត្រហាត់ហ្វឹកហ្វឺនគ្រប់មុខវិជ្ជាក្បួនទ័ព ធ្វើ សង្គ្រាម។
ស្ដេចសៀមព្រះរាមមេសួង កាលបើត្រលប់ពីធ្វើចំបាំងនឹងលាវ មកដល់នគរវិញ បានទទួលដំណឹងជូចត់ថា ខ្មែរវាយប្រហារកងទ័ពសៀម របើករបាញ ហើយរំដោះយកទឹកដីបានមួយចំនួនធំ ព្រះអង្គកើតក្ដីមួរមៅក្ដៅក្រហាយពេកកន្លងក៏ចាត់ចេញបញ្ជាអោយរៀបចំទ័ពភ្លាមជា ប្រញាប់ ដើម្បីទៅវាយប្រហារប្រទេសខ្មែរជាការសងសឹក។ គឺនៅក្នុងឆ្នាំឆ្លូវ។ ព្រះរាមមេសួង បានតែងតាំងចៅពញាជ័យជរុងជាមេទ័ព ស្រួច។ ចំណែកព្រះអង្គវិញ ដឹកនាំទ័ពធំដោយខ្លួនឯងផ្ទាល់។ កងទ័ពសៀមដើរសំរុកចូលស្រុកខ្មែរវាយប្រយុទ្ធ ដណ្ដើមយកបានភូមិខេត្ដខ័ណ្ឌ ខ្មែរជាលំដាប់លំដោយ ហើយសំដៅតំរង់ឆ្ពោះទៅរកកំទេចមហានគរ។
រីព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ព្រះបាទស្រីសុរិយោវង្សវិញ ព្រះអង្គបានចាត់តាំងព្រះមហាឧបរាជជាមេទ័ពធំ ដឹកនាំពលរេហ៍ ទាំងតាមផ្លូវទឹក ទាំង តាមផ្លូវគោក អោយចេញទៅច្បាំងទប់ទល់នឹងខ្មាំង ធ្វើដំណើរមកដល់កន្លែងមួយ ដែលមានឈ្មោះថា ស្ពាននាគ ព្រះមហាឧបរាជ បានបញ្ជា អោយកងយោធាឈប់សំរាក បោះជុំរុំរៀបបន្ទាយការពារ ជីកដីដាក់សំរះកប់ចំរូង ចាំត្រៀមប្រយុទ្ធនឹងកងទ័ពសៀម មិនយូរប៉ុន្មាន កង ទ័ពស្រួចសៀមរបស់ចៅពញាជ័យដរុងបានមកដល់ កងទ័ពទាំងពីរក៏ចាប់ផ្ដើមប្រយុទ្ធគ្នាយ៉ាងខ្លាំងក្លា លាន់លឺសូរសំលេងកងរំពងទ្រហឹង អាប់ស្រែកខ្ញៀវខ្ញា លាយលំទៅដោយស្នូរអាវុធប៉ះទង្គិចគ្នា តែកងទ័ពទាំងសងខាងនៅស្មើដៃគ្នា មិនទាន់មានខាងណាមួយ អាចយកប្រៀប ឈ្នះបានឡើយ។
ប៉ុន្ដែគ្រានោះ ទ័ពធំស្ដេចសៀមព្រះរាមមេសួង បានមកដល់វាយព័ទ្ធព្រះមហាឧបរាជពីឆ្វេងផងពីស្ដាំផង ធ្វើអោយទ័ពខ្មែរមានចំនួនតិច ទន់ដៃចុះអន់ខ្សោយ មិនអាចទ្រាំទ្រទប់ទល់នឹងកំលាំងវាយប្រហាររបស់សត្រូវ ព្រះមហាឧបរាជក្នុងគ្រាប្រថុចញុចនេះ ដោយដឹងថាមិន អាចតទល់នឹងខ្មាំងបាន បានហក់លោតដកឃ្លាថយ ចុះមករកទូកដែលចតតាមដងស្ទឹង តែទ័ពសៀមបានបាញ់សំរុកស្រោចស្រប់មកលើទូក ប៉ះចំធុងរំសេវ ធ្វើអាយផ្ទុះឆាបឆេះ របួសព្រះមហាឧបរាជជាទំងន់ ព្រះមហាឧបរាជបានបាត់បង់ជីវិតដោយសារសៀមសំលាប់? ឬមួយ ក៏ដោយសារមានរបួសធ្ងន់? ចំនុចត្រង់នេះ ឯកសារពង្សាវតារខ្មែរមិនបានសរសេរកត់ត្រាបំភ្លឺទេ។
កាលបើបានទទួលពត៌មានមកថា ព្រះមហាឧបរាជត្រូវបាត់បង់ជីវិតលើសមរភូមិ ពលទាហានខ្មែរបាក់ទ័ពរត់ខ្ចាត់ខ្ចាយព្រះមហាក្សត្រក៏ បញ្ជា និងលើកទ័ពដោយខ្លួនព្រះអង្គផ្ទាល់ចេញទៅប្រយុទ្ធតទល់នឹងសៀម គ្រាន់តែបានទៅដល់ ជួបនឹងទ័ពសៀមស្ដេចរាមមេសួងភ្លាមមិន រង់ចាំយូរ ព្រះអង្គបញ្ជាអោយលោមព័ទ្ធសៀមទាំងអស់ ហើយទូងស្គរទូងគងស្រែកហោរកញ្ជៀវបើកការវាយប្រហារសន្ធប់សន្ធាប់ លាន់ លឺដូចស្នូររន្ទះ យុទ្ធជនខ្មែរប្រយុទ្ធកាប់ចាក់ ហក់លោតឆ្វេងស្ដាំ ការពារតស៊ូយ៉ាងអង្គអាចក្លាហាន ឥតរុញរា ឥតសំចៃដៃឡើយ នៅចំពោះ មុខសេចក្ដីក្លាហាន និងកំលាំងតស៊ូប្ដូរផ្ដាច់ ការពារជាតិមាតុភូមិ របស់កំលាំងទ័ព និង ប្រជានុរាស្រ្ដខ្មែរ កងទ័ពសៀមព្រះរាមមេសួង មាន ការតក់ស្លុតបាត់អស់ស្មារតី អស់សេចក្ដីក្លាហាន នាំគ្នារត់ចោលជួរយករួចជីវិតតែរៀងខ្លួន។ ទ័ពសៀមត្រូវបាក់បែក ខ្ចាត់ខ្ចាយដកថយតំរង់ ចូលទៅនគរវិញ ឆ្លៀតឱកាសដ៏ល្អនេះ ព្រះស្រីសុរិយោវង្ស ក៏បាននាំពលរេហ៍ខ្មែរទាំងប៉ុន្មាន ដេញតាមវាយប្រហារកំទេចទ័ពសៀម និង រុលលុកបន្ដទៅទៀត រហូតដល់ព្រំប្រទល់ជាយដែនខ្មែរ កងទ័ពខ្មែរចាប់បានឈ្លើយសៀមជាច្រើន នាំយកមកនគរ ក្រោយដែលបានជ័យជំនះ លើទ័ពសៀម ព្រះស្រីសុរិយោវង្សព្រះអង្គនាំអស់ពលរេហ៍មន្រ្ដីសេនា ត្រលប់ចូលមកព្រះមហានគរវិញ។
ក្នុងព្រះរាជាអង្គនេះ ទឹកដីខ្មែរមានព្រះប្រទល់ ខាងលិចទល់ នឹងបស្ចឹមបុរី ខាងជើងឆៀងខាងលិចទល់ នឹងស្រុកនាងរោង និងនគររាជសីមា ខាងជើងទល់ នឹងស្រុកស្នាមខ្សាច់ ខាងជើងឆៀងខាងកើតទល់ នឹងស្រុក គោកខ័ណ្ឌ ខាងកើតទល់និងបារៀ និង ដូនណយ ហើយនិងខាងត្បូង ទល់ នឹងសមុទ្រ ស្រុកចាម និងយួន។ មួយផ្នែកទៀត ពង្សាវតារខ្មែរភាគច្រើនបានកត់ត្រាទុកមកថា ក្នុងរាជព្រះស្រីសុរិយោវង្ស ព្រះមហា ក្សត្រខ្មែរទី៣២ ទោះបីជាមានចំបាំងញឹកញាប់ជាមួយនឹងសៀមក៏ដោយ ក៏ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែររស់នៅដោយសុខសប្បាយ និងចំរើនលូតលាស់ ដែរ។ គេបានចាត់ទុកព្រះអង្គជាព្រះមហាក្សត្រមួយអង្គដែលល្អប្រសើរ ពោពេញប្រកបទៅដោយព្រហ្មវិហាធម៌ និង ទសពិធរាជធម៌ យក ចិត្ដទុកដាក់អំពីជោគវាសនាអនាគតប្រទេសជាតិ និងជាទីម្លប់ត្រជាក់ត្រជុំ ចំពោះប្រជានុរាស្រ្ដតូចតាច ខ្សត់ខ្សោយ ក្រីក្រទូទៅទាំងប្រទេស ។
ព្រះបាទស្រីសុរិយោវង្ស ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរទី៣២ ព្រះអង្គបានសោយរាជសម្បត្ដិ ប្រទេសកម្ពុជាបាន ១៤ឆ្នាំ។ ព្រះអង្គបានចូលទិវង្គត នៅឆ្នាំ ម្សាញ់ ក្នុងព្រះជន្ម៦០ វស្សា។ ពង្សាវតារខ្មែរទាំងឡាយមិនបានបញ្ជាក់ អំពីមូលហេតុនៃការសុគតរលត់ខន្ធនេះទេ ត្រង់ចំនុចនេះ គេពុំបានសរ សេរកត់ត្រា រៀបរាប់អធិប្បាយ បង្ហាញអំពីរបៀបជ្រើសតាំងព្រះមហាក្សត្រថ្មី ដូចដែលធ្លាប់មានក្នុងពង្សាវតាររបស់សម្ដេចវាំងជួននោះទេ ។
ព្រះបាទបរមសោករាជ
ព្រះបរមសោករាជ ដែលត្រូវជាព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះបាទធម្មសោករាជ ព្រះមហាក្សត្រទី៣១ បានទទួលព្រះរាជាភិសេកយ៉ាងមហោលារិក នៅថ្ងៃ ៥កើត ខែកត្ដិក ឆ្នាំម្សាញ់ ព.ស.១៩៥៧ ម.ស.១៣៣៥ ច.ល.១៤១៣ ព្រះអង្គទ្រង់បានព្រះជន្ម ២៩វស្សា ព្រះអង្គជាព្រះមហាក្សត្រទី៣៣ ព្រះអង្គបានទទួលព្រះបរមនាមជា ព្រះបាទសម្ដេចព្រះបរមសោករាជ មហារាជាធិរាជ។
ឆ្នាំវក ព.ស.១៩៦០ ម.ស.១៣៣៨ ច.ស.៧៧៨ គ.ស.១៤១៦(3)។ កាលនោះព្រះមានព្រះជន្ម៣២ វស្សា ហើយសោយរាជ្យទើបតែបាន៤ ឆ្នាំ ស្ដេចសៀមដែលសោយរាជ្យនៅក្រុងស្រីអាយុធ្យា បានលើកទ័ពយ៉ាងធំ ច្រើនគគ្រឹកគគ្រេងអស្ចារ្យ ចូលមកវាយប្រហារឈ្លានពានយកទឹក ដីខ្មែរម្ដងទៀត។ ស្ដេចសៀមអង្គនេះដែលជាប់ជាកូនចៅរបស់ព្រះរាមមេសួង មានឈ្មោះថា ចៅសោមពញា ឯគោរមនាមព្រះមហាក្សត្រ វិញគឺ ព្រះបរមរាជា(4)។ គ្រានោះកងទ័ពសៀមដែលដឹកនាំដោយចៅសោមពញា ឬ ព្រះបរមរាជាទី២ មានចំនួនដល់ទៅ ១០ម៉ឺននាក់ ចែក ចេញជា៤កងពលធំៗ ព្រះអង្គបានចាត់កូនប្រុសព្រះអង្គ ឈ្មោះអិន្ទរាជា ជាមេទ័ពស្រួច។
កងទ័ពសៀមវាយប្រហារ ដណ្ដើមយកបានខេត្ដខ្មែរមួយម្ដងៗ ជាប់តែតាមផ្លូវរហូតដល់ទីក្រុងមហានគរ ស្ដេចសៀមបានបញ្ជាអោយមេទ័ព ពលសេនា លោមព័ទ្ធជិតជុំវិញមហានគរ ចំណែកខាងខ្មែរវិញ ដែលនៅក្នុងមហានគរ ព្រះបរមសោករាជបានបញ្ជាអោយការពារកំពែងនគរ ដោយមុតមាំ ព្រះអង្គបានចាត់តាំងពញាកែវ ជាមេទ័ពការពារកំពែងរាជធានីទិសខាងលិច ពញាទ័យ(5) ជាមេទ័ពកំពែងខាងជើង ព្រះចៅពញា យ៉ាត ព្រះរាជបុត្រព្រះស្រីសុរិយោវង្ស ជាមេទ័ពការពារកំពែងទិសខាងត្បូង និង សម្ដេចចៅហ្វាទល្ហៈ ជាមេទ័ពទិសខាងកើត។ ការប្រយុទ្ធ កាប់ចាក់គ្នា បាញ់កាំភ្លើង(6)ព្រួញធ្នូស្នា គប់ចោលលំពែងដុំថ្ម ស្រោបស្រប់លើគ្នាទៅវិញទៅមកមានសភាពខ្លាំងសំបើមអស្ចារ្យ ជាហូរហែ រៀងរាល់ថ្ងៃ ឥតមានស្រាកស្រាន្ដឈប់សំរាកសោះឡើយ ពលរេហ៍ទាំងសងខាងមានរបួស និង ស្លាប់ជាច្រើនដេរដាសដេកពាសពេញតាម ជើងកំពែងមហានគរ រហូតមកដល់ខែជេស្ឋ ត្រូវជាប្រាំពីរខែហើយ ដែលចំបាំងកាប់ចាក់ប្រយុទ្ធគ្នារវាងខ្មែរ និងសៀមនៅតែបន្ដយ៉ាងសា ហាវជានិច្ចដដែល តែសៀមនៅតែវាយបំបែក ដណ្ដើមយកមហានគរមិនបាន
គ្រានោះបើតាមពង្សាវតាសម្ដេចវាំងជួន ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរទី៣៣ ព្រះបរមសោករាជមានជំងឺជាទំងន់ ដោយសារអាក់អន់ស្រពន់ព្រះទ័យ តូចចិត្ដនឹងក្រុមអ្នកជិតស្និទ្ធមុខមន្រ្ដីខ្លះដែលក្បត់ទៅឃុបឃិតផ្សំគំនិត ចូលដៃចូលជើងជាមួយនឹងសត្រូវ ពង្សាវតារវត្ដកោកកាកបានបញ្ជាក់ ថា ជនក្បត់ទាំងនោះ គឺពញាកែវ និងពញាទ័យ។ ជនក្បត់ទាំងពីរនាក់ជាអ្នកដៃដល់ធ្វើឃាតព្រះមហាក្សត្រ ព្រះបាទបរមសោករាជ ចូលទិវង្គត នៅឆ្នាំវកដដែល ក្នុងព្រះជន្ម ៣២វស្សា ក្រោយដែលសោយរាជសម្បត្ដិប្រទេសខ្មែរបាន៤ឆ្នាំ។
ការក្បត់លក់ជាតិរបស់ព្រះញាតិវង្សស្ដេច និងមន្រ្ដីខ្មែរជាមូលហេតុមួយដែលធ្វើអោយមហានគរត្រូវបែកបាក់រលំរលាយសៀមយកបាន។ យុទ្ធវិធីសៀមទី១ គឺបញ្ចុះបញ្ចូល បញ្ជាទិញបំបែកបំបាក់អ្នកដឹកនាំខ្មែរនៅខាងក្នុង។ និងទី២សៀមបញ្ជូនមនុស្សអោយទៅបង្កប់ខ្លួនផ្ទៃក្នុងចាំ ស្ដាប់លបលួចយកការណ៍ និងធ្វើវិទ្ធង្សនាផ្សេងៗ។ សៀមប្រើជានិច្ចនូវគ្រប់មធ្យោបាយ ល្បិចកិច្ចកល ដើម្បីលួចប្លន់ដណ្ដើមយកទឹកដីខ្មែរ ពង្សាវតារវត្ដទឹកវិល បានសរសេរគូសបញ្ជាក់ថា ឧបាយកលដែលស្ដេចសៀមយកមកប្រើនោះ គឺគេយកមេទ័ព ស្មោះត្រង់ប្រាំមួយនាក់ អោយមកដើរតួជាជនក្បត់ហើយរត់ទៅសុំចុះចូលនៅបំរើស្ដេចខ្មែរ ស្ដេចសៀមបានសន្យាអះអាងប្រាប់ មេទ័ពស្មោះត្រង់ទាំងនោះថា បើ វាយយកមហានគរបាន ដូចក្ដីបំណងមែន នោះព្រះអង្គប្រទានរង្វន់បុណ្យស័ក្ដិខ្ពង់ខ្ពស់ និងទ្រព្យសម្បត្ដិសំបូណ៌ហូរហៀរតាមចិត្ដប្រាថ្នា មេ ទ័ពសៀមទាំង៦នាក់ មានឈ្មោះ នាយអៀន នាយសាន នាយច័ន្ទ នាយដេត នាយកៅ និង នាយឌី ដើម្បីរៀបចំគំរោងការណ៍ ឆាកល្ខោន ក្បត់អោយសមរម្យល្អមើលទៅឃើញពិតជារឿងក្បត់មែនទែនព្រះមហាក្សត្រសៀមបានចោទប្រកាន់មេទ័ពទាំង៦នាក់ថា មិនបាននាំទ័ព ចេញទៅប្រយុទ្ធតាមបទបញ្ជាទេ ហើយបែរជាខ្លាចសត្រូវនាំកូនទ័ពរត់ដកថយទៅវិញ ដូច្នេះគេត្រូវតែទទួលទោសទៅតាមច្បាប់វិន័យដែល បានកំរិត។ ស្ដេចសៀមបញ្ជាអោយចាប់មេទ័ពសៀមទាំង៦ នាក់យកទៅចងផ្អោបនឹងបង្គោល វាយម្នាក់៥០រំពាត់ ដែកដុតថ្ងាសធ្វើសញ្ញា ជើងក្អែក ហើយសំលាប់ចោលទុកជាមេរៀន ព្រមានដល់ពលសេនាឯទៀត តែនៅពេលប្រហារជីវិត ពេជឃាតសៀមទាំង១៥នាក់ដែល ទទួលភារកិច្ចយកទៅសំលាប់នៅជិតទ្វារមហានគរខាងលិច បានដោះលែងមេទ័ពជាប់ទោសទាំងប៉ុន្មានអោយរត់រួចមានសេរីភាពគ្មាន សល់។ មេទ័ពទាំងនោះបានទៅក្រាបថ្វាយបង្គំសំពះសុំចុះចូល បំរើព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ដូចដែលបានគ្រោងទុកមែន។ ព្រះរាជានិងនាម៉ឺន ខ្មែរទាំងឡាយ ក្រោយដែលស្ដាប់ពិនិត្យ ពិចារណាសព្វគ្រប់ហើយ យល់ជឿជាក់ថាជាការពិត មិនមែនជាការក្លែងបន្លំឡើយ ព្រះអង្គទ្រង់ អាណិតខ្លោចផ្សារ អនុញ្ញាតអោយមានសិទ្ធិសេរីភាពរស់នៅ ថែទាំមើលជំងឺមុខរបួសក្នុងមហានគរ។ ដោយមានមុខរបួសធំធ្ងន់ មិនអាចព្យា បាលបាន មេទ័ពសៀមទាំងពីរនាក់ក៏ត្រូវផុតជីវិតទៅ។ ចំណែកមេទ័ពសៀមបួននាក់ទៀតដែលនៅរស់មិនយូរប៉ុន្មាន របួសក៏បានជាសះ ស្បើយដូចធម្មតា គេអាចចេញមុខធ្វើការបំរើព្រះមហាក្សត្រខ្មែរដោយអង់អាចក្លាហាន គួរជាទីទំនុកទុកចិត្ដ ឃើញដូច្នោះ ព្រះបរមសោក រាជព្រះអង្គបានប្រទានរង្វន់ធនធាន និងឋានន្ដរស័ក្ដិជាញឹកញាប់ កាលបើដឹងច្បាស់ថាខ្មែរទុកចិត្ដ ជឿស៊ប់ហើយមេទ័ពសៀមបង្កប់ខ្លួនទាំង៤ ឆ្លៀតឱកាសល្អដែលហុចអោយ នាំគ្នាយកដែកគោល ញាត់បុកបិទផ្ជិតរន្ធកាំភ្លើងកាណុង ធ្វើអោយខូចលែងបាញ់ប្រើប្រាស់កើត រួចហើយ ពួកសៀមបង្កប់ខ្លួនបាញ់ព្រួញដោយមានចងភ្ជាប់សំបុត្រសំងាត់ ធ្វើទៅថ្វាយប្រាប់ស្ដេចសៀម ព្រះបរមរាជាទី២ តាមដំណើរការណ៍ ដែល ពួកគេបានរៀបចំធ្វើហើយជាស្រេច។
ស្ដេចសៀមព្រះបរមរាជាទី២ គ្រាន់តែបានទទួលដំណឹងល្អភ្លាម ឥតបង្អង់យូរ ក៏បញ្ជាអោយលើកទ័ពពលរេហ៍ ចេញទៅវាយសំរុកផ្ទប់ចូល ព្រះមហានគរទាំង៤ទិស ទ័ពសៀមវាយលុកប្រយុទ្ធបាញ់កាំភ្លើងស្នាព្រួញ គប់ចោលលំពែង ទូងស្គរវាយគង ស្រែកហោរកញ្ជៀវ សន្ធាប់ លាន់លឺសន្ធឹកដូចព្យុះសង្ឃរា ដែលកំពុងតែហោះបោកបក់ហក់លៀនស្លេវ ស្ទុះទៅកំទេចមហានគរ ទោះបីជាស្ថានភាពមានការយ៉ាប់យ៉ឺនចុះ ដុនដាបក៏ដោយ ក៏កងទ័ពខ្មែរមិនទាន់ទន់ដៃទន់ជើងដែរ ប្រយុទ្ធគ្នាអស់មួយថ្ងៃហើយ មហានគរ នៅរឹងមាំមួនឈរនឹងដដែល។ ទ័ពសៀម នៅតែមិនទាន់មានលទ្ធភាពអាចយកជ័យជំនះ វាយបំបែកចូលដណ្ដើមយកមហានគរបាន ប្រហែលជាក្នុងឱកាសនេះហើយ ដែលក្រុមក្បត់ ពញាកែវ និងពញាទ័យបាននាំគ្នាធ្វើឃាតព្រះបាទព្រះបរមសោករាជ ព្រឹត្ដិការណ៍នេះ បានធ្វើអោយមានការច្របូកច្របល់ខ្វល់ខ្វាយ ចលា ចលវិលវក់ជាខ្លាំងក្នុងមហានគរ គ្មានអ្នកត្រួតត្រាគ្រប់គ្រងចាត់ចែងកិច្ចការផែនដី ដឹកនាំការពារប្រទេសជាតិ។
ពេលនោះ ពញាកែវ ពញាទ័យ និង ពួកសៀមទាំងបួននាក់ ដែលលាក់បង្កប់ខ្លួន ក្នុងជួរកងទ័ព និង ប្រជាជនខ្មែរ នាំគ្នាចេញទៅលួចបើកទ្វារ មហានគរទិសខាងលិច អោយកងទ័ពសៀម សេនាទាហានឃើញដូច្នោះ ក៏បានបាញ់ចាក់សំលាប់ សៀមទាំង៤នាក់នេះទៅ មួយរំពេចនោះ ដែរកងទ័ពសៀមក៏បានរុលបុកសំរុក រត់ហក់លោតចូលតាមទ្វារ ដែលបើកស្រាប់នោះដូចទឹកបាក់ទំនប់ កងពលខ្មែរខំប្រឹងទប់ទល់ ប្រយុទ្ធ យ៉ាងប្ដូរផ្ដាច់ អង់អាចម៉ើងម៉ាត់ក្លាហានអស្ចារ្យ គេប្រយុទ្ធគ្នាគ្រប់ទិសទី ពាសពេញក្នុងមហានគរ មនុស្សម្នាស្រីប្រុស ចាស់ ក្មេង ដេកដួល របួស ស្លាប់គរជើងលើគ្នា។គេលឺសូរតែសំលេងស្រែកទ្រហ៊ឺងអឹងកង លាយលំទៅដោយសំរែកយំថ្នូរ ព្រាត់ប្រាស ឈឺចុកចាប់ដង្ហោយហៅ អោយគេជួយ ម្នាក់ៗវង្វេងវង្វាន់ ភាំងភាន់ស្មារតី ច្របូកច្របល់ លែងស្គាល់ដឹងទិសតំបន់អ្វីទាំងអស់។
ក្នុងគ្រាដ៏សែនលំបានកនេះ មេទ័ពខ្មែរមួយចំនួន ដែលដឹង និងយស់យ៉ាងជាក់ច្បាស់ថា ស្ថានការណ៍មិនអនុញ្ញាតអោយទ្រាំទ្រ ប្រយុទ្ធតតាំង តទៅមុខទៀតបាន បាននាំគ្នាប្រមូលផ្ដុំកងកំលាំងទ័ពដែលនៅសេសសល់ ហើយចាប់ផ្ដើមវាយបំបែកញែក សំរុកបុកបើកផ្លូវ ដង្ហែការពារ នាំយកព្រះចៅពញាយ៉ាត ព្រះរាជបុត្រព្រះបាទស្រីសុរិយោវង្ស ព្រះមហាក្សត្រទី៣២ រត់ចេញពីព្រះមហានគរ។ មេទ័ព និងនាម៉ឺនមន្រ្ដី ដែល បានវាយប្រយុទ្ធបំបែកទ័ពសៀម រំដោះការពារអមដំណើរព្រះចៅពញាយ៉ាត ក៏បាននាំទៅជាមួយដែរ ព្រះខ័នរាជ លំពែងជ័យ បញ្ចក្សត្រ និង ព្រះបដិមាករស័ក្ដិសិទ្ធផ្សេងៗ ជាច្រើនទៀត។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរមួយភាគធំ បានរត់រួចគេចវេះទៅពួនលាក់ខ្លួន រស់នៅតាមព្រៃភ្នំដែរ។
នៅទីបំផុតកងទ័ពសៀមព្រះបរមរាជាទី២ បានយកជ័យជំនះលើទ័ពខ្មែរ ហើយបានចូលកាន់កាប់ត្រួតត្រាមហានគរនេះជាលើកទី២ ហើយ ដែលសៀមវាយប្រហារឈ្លានពានលុកលុយដណ្ដើមយកបានព្រះមហានគរ(7)។ ស្ដេចសៀមបង្គាប់អោយប្រមែប្រមូលលួចប្លន់ ដឹកជញ្ជូន យកទ្រព្យសម្បត្ដិខ្មែរ មានមាសប្រាក់ ពេជ្រកែវកងពិទូរសូរ្យកាន្ដ ដែលមានច្រើនឥតឧបមាក្នុងនគរ។ រូបចំលាក់ជាច្រើន មានព្រះគោ ដែល ក្នុងពោះ អ្នកប្រាជ្ញ គ្រូអាចារ្យបាធ្យាយបូរម្យបូរាណខ្មែរ ធ្លាប់បានកំកល់ទុកនូវព្រះត្រៃបិតក ត្រៃវេទ និង ក្បួនគម្ពីរសីលសាស្រ្ដវិជ្ជាវែទមន្ដ គ្រប់បែបយ៉ាង និងព្រះបដិមាករជាច្រើននៅនគរវត្ដ ក៏ត្រូវស្ដេចសៀមលួចប្លន់ដឹកជញ្ជូនយកទៅក្រុងស្រីអាយុធ្យាដែរ។ គ្រួសារខ្មែរជាច្រើន ម៉ឺនសែននាក់ ត្រូវសៀមសង្កត់សង្កិនជិះជាន់ ធ្វើបាបវាយដំជ្រាំធាក់ កាប់ចាក់សំលាប់ចាប់ចងដាក់ច្រវាក់ខ្នោះឃ្នងចោះត្រចៀកបង្ហូតខ្សែ ដោតជាជួរ កេណ្ឌកៀរយកទៅធ្វើជាឈ្លើយ ជាទាសាទាសី ពញាកែវ និង ពញាទ័យ បើតាមពង្សាវតារ ដែលរៀបចំដោយសម្ដេចសង្ឃនា យកប៉ាន និងពង្សាវតារវត្ដទឹកវិល ត្រូវស្ដេចសៀមចាប់ខ្លួន។
កាលបើយកជ័យជំនះលើប្រទេសខ្មែរ និង កាន់ក្ដាប់ព្រះមហានគរបានហើយ នៅក្នុងឆ្នាំរការដដែល ស្ដេចសៀមព្រះបរមរាជាទី២ ក៏តែង តាំង អភិសេកកូនប្រុសអិន្ទរាជា ជាព្រះមហាក្សត្រសៀមគ្រប់គ្រង ត្រួតត្រា មើលការខុសត្រូវលើប្រទេសកម្ពុជា។ កាលនោះព្រះអង្គបាន ព្រះជន ២៥វស្សា ព្រះអិន្ទរាជា បានខំស៊ើបរកវត្ថុស័ក្ដិសិទ្ធជាច្រើនទៀត ដូចជាព្រះខ័នរាជ្យ និង បញ្ចក្សត្រជាដើម ដើម្បីដឹកជញ្ជូនយកទៅ ស្រុកសៀម គោលបំណងសៀម ដើរលួចប្លន់ប្រទេសខ្មែរ បានធ្វើអោយវត្ថុស័ក្ដិសិទ្ធទាំងឡាយ មានការក្ដៅក្រហាយ បង្កបង្កើតអោយមាន អភូតហេតុ ដ៏សែនអស្ចារ្យកើតចេញជាភ្លៀងខ្យល់ព្យុះសង្ឃរាបោកបក់ខ្លាំងក្លាទៅលើគ្រប់ទិសទី លាយលំទៅដោយផ្គររន្ទះបាញ់លាន់លឺកង រំពងពេញអស់នភាល័យ គួរអោយតក់ស្លុតរន្ធត់អនេកកប្បការ អស់រយពេលច្រើនយប់ច្រើនថ្ងៃ យប់មួយ កំពុងតែនិន្រ្ទាលង់លក់ ស្ដេច សៀមព្រះអិន្ទរាជា យល់សប្ដឃើញព្រះមហាក្សត្រខ្មែរមួយអង្គជំនាន់ដើម យាងមកឈរចំលើក្បាលដំណេកព្រមានថា ព្រះអង្គនឹងមកយក ជីវិតជាមិនខាន ស្ដេចសៀមភ្ញាក់ដឹងខ្លួនកាលណា ភ័យញាប់ញ័រកត្តមា សឹងលែងហ៊ាននៅក្នុងព្រះបរមរាជវាំងមហានគរ។ ទោះបីជាសៀម បានជ័យជំនះលើខ្មែរ កាន់កាប់មហានគរ និងខេត្ដខ័ណ្ឌខ្មែរមួយភាគក៏ដោយ ក៏សៀមមិនទាន់បង្រ្កាបខ្មែរបានទាំងអស់ដែរ។ មិនទាន់បានប៉ុន្មាន ខែផង ភាពរំជើបរំជួលបះបោរតស៊ូរំដោះជាតិ បានផ្ទុះកើតមានឡើងនៅគ្រប់ទិសទីក្នុងប្រទេស ប្រឆាំងនិងវត្ដមានសៀម។
ព្រះចៅពញាយ៉ាត ឬ ការរំដោះមហានគរជាលើកទី២
ចំណែកចៅពញាយ៉ាត ព្រះរាជបុត្រព្រះស្រីសុរិយោវង្ស ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរទី៣២ ក្រោយពីបានដកឃ្លារត់រួចចេញពីមហានគរ បាននាំអស់ មេទ័ពនាម៉ឺនមុខមន្រ្ដី ទៅរៀបចំតាំងទីមូលដ្ឋានសឹកនៅស្រុកកោះបាសាន្ដ ដែលព្រះអង្គយល់ និងមានជំនឿថាជាជ័យភូមិ ទឹកដីស័ក្ដិសិទ្ធ មាន មហិទ្ធិរិទ្ធិតេជៈបារមី ខ្លាំងពូកែជាក់ស្ដែង ពីព្រោះដើមឡើយ នៅទីកន្លែងទឹកដីនេះ ព្រះបាទបក្សីចាំក្រុងព្រះមហាក្សត្រខ្មែរទី១៩ ព្រះអង្គធ្លាប់ បានយាងមកបោះជុំរុំតាំងទី គង់នៅ មុននឹងបានឡើងសោយរាជ្យសម្បត្ដិប្រទេសកម្ពុជា នាម៉ឺនមន្រ្ដីមេទ័ព និង ប្រជានុរាស្រ្ដជិតឆ្ងាយគ្រប់ទិស ទីក្នុងព្រះរាជអាណាចក្រ បានមូលមីកុះករ នាំគ្នាមកសុំចុះចូល បំរើកងទ័ពស្ម័គ្រចិត្ដ ដើម្បីចេញទៅប្រយុទ្ធរំដោះជាតិ អោយរួចផុតពីកណ្ដាប់ដៃសត្រូវសៀម។
ព្រះអង្គរៀបចំចាត់ចែង អោយសាងសង់បន្ទាយមួយយ៉ាងធំមាំ សំរាប់ការពារទប់ទល់នឹងសត្រូវ និងជាកន្លែងយុទ្ធសាស្រ្ដសំរាប់បង្ហាត់ បង្រៀនហ្វឹកហ្វឺនកងទ័ព។ ប្រជានុរាស្រ្ដ និង អស់ពលទាហានទាំងអស់ ត្រូវតែហាត់រៀនគ្រប់មុខវិជ្ជាចំបាំងយុទ្ធសាស្រ្ដ ទាំងយប់ទាំងថ្ងៃ ឥតមានពេលទំនេរសំរាកឡើយ។
ប្រមែប្រមូលកងកំលាំងបានគ្រប់ចំនួន ថ្ងៃជាពេលាល្អ មាននក្ខត្ដរិក្សដ៏ឧត្ដមមកដល់កាលណា ព្រះចៅពញាយ៉ាតព្រះអង្គបានដឹកនាំមុខកង ពលយោធាខ្មែរយ៉ាងស្វាហាប់គគ្រឹកគគ្រេង ចេញទៅប្រយុទ្ធដេញកំចាត់ទ័ពសៀម។ ចៅហ្វាយខេត្ដ និង មេទ័ពខ្មែរតាមស្រុកខេត្ដខ័ណ្ឌនានា ក៏បានលើកទ័ពនាំចេញពីគ្រប់ច្រកល្ហក តាមគោលកំនត់ ចូលមកចោមរោមលោមព័ទ្ធទ័ពសៀម ដែលតាំងទីនៅក្នុងមហានគរដែរ កងទ័ពខ្មែរ បានបោះជុំរុំទល់មុខជាប់ជិតនិងមហានគរ។
គ្រានោះ មេទ័ពជំនិតរបស់ព្រះអង្គពីរនាក់ ម៉ឺនពៅ និង ម៉ឺនពេជ្រ ដែលត្រូវជាបងប្អូនបង្កើត បានស្ម័គ្រចិត្ដ នាំគ្នាទៅក្រាបថ្វាយបង្គំព្រះចៅ ពញាយ៉ាត សុំសេចក្ដីអនុញ្ញាត ដើម្បីទៅលួចធ្វើឃាតស្ដេចសៀម មុននឹងចេញទៅបំពេញបេសកម្ម មេទ័ពខ្មែរដ៏ក្លាហានទាំងពីរ បានជ្រើស រើសសេនាខ្លាំងពូកែមាឌធំមាំមួន ហើយរហ័យរហួន ដប់នាក់ទៀតយកទៅជាមួយ បន្ទាប់មកម៉ឺនពៅ និងម៉ឺនពេជ្រ នាំពលសេនាទាំងដប់នាក់ ទៅសុំគាល់ ចុះចូលបំរើស្ដេចសៀម ស្ដេចសៀមអិន្ទរាជា លឺសូរដូច្នេះ សប្បាយចិត្ដណាស់ ពីព្រោះជាងបីខែហើយ ដែលខ្លួនបានមកសោយ រាជ្យត្រួតត្រាកាន់កាប់ស្រុកខ្មែរ ពុំទាន់ដែលមានមេទ័ព ឬមន្រ្ដីខ្មែរណាម្នាក់ បានចុះចូលចំណុះសុំយកជីវិតមកបំរើសោះឡើយ។ ស្ដេចសៀម បញ្ជាអោយក្រុមបរិវារ យកខោអាវក្រណាត់ល្អប្រណិត មកប្រទានជូនជាវង្វន់ លើកទឹកចិត្ដទាំងដប់ពីរនាក់។ ម៉ឺនពៅ និងម៉ឺនពេជ្រ ដែល កំពុងតែក្រាបថ្វាយបង្គំស្ដេចសៀម ចេះតែលួចរំកិល ខិតចូលទៅជិតស្ដេចអិន្ទរាជា បន្ដិចម្ដងៗជាលំដាប់ គ្រាន់តែចូលទៅដល់កៀកជិតភ្លាម កាលណា មេទ័ពខ្មែរទាំងពីររូប ក៏ស្ទុះងើបស្រឡើង លូកកញ្ឆក់យកកំាបិតស្នៀតដែលលាក់បង្កប់ក្នុងផ្នួងសក់ ចាក់បុកបុសចំដើមទ្រូងស្ដេច សៀម មួយកាំបិតទៀតចាក់ចំត្រូវធ្លាយពោះខាងស្ដាំ។ គ្រាន់តែខំស្រែកហៅ កងអាមាត្យការពារ អោយចូលមកជួយចប់កាលណា ស្ដេច សៀមព្រះអិន្ទរាជា ក៏ដួលដេកដាច់ខ្យល់អស់អាយុ ក្នុងថ្លុកឈាម មួយរំពេចភ្លាមនោះដែរ ពលទានហានសៀមជាច្រើន រត់ចេញពីគ្រប់ទិសទី លោមព័ទ្ធស្ទាក់វាយប្រហារអ្នកស្ម័គ្រចិត្ដខ្មែរពីមុខពីក្រោយ។ អ្នកក្លាហានខ្មែរទាំង១២នាក់ ដែលគ្មានគ្រឿងអាវុធជាប់នឹងខ្លួនបានឆក់យកព្រះ ខ័នស្ដេចសៀម មកកាប់ចាក់ដណ្ដើមយកដាវលំពែងអង្គរក្សសៀម ហើយប្រយុទ្ធការពារប្រឈមមុខតតាំងសំលាប់សត្រូវបានជាងមួយ រយនាក់។
តែនៅទីបំផុត ដោយអស់កំលាំងខ្លាំងពេក ហើយ ដោយកងទ័ពសៀមមានគ្នាច្រើនលើសលប់ផង មេទ័ពខ្មែរម៉ឺនពៅម៉ឺនពេជ្រ និងយុទ្ធជនស្ម័គ្រចិត្ដខ្មែរដប់នាក់ទៀតត្រូវបូជាជីវិតក្រោមផ្លែដាវកំាបិតលំពែងសៀមក្នុងពេលនោះទៅ។
ចៅពញាយ៉ាត ដែលត្រៀមខ្លួនចាំ នៅក្រៅមហានគរ ហើយដែលចាំតែឱកាសដ៏ល្អនេះក៏ចាប់ផ្ដើមបញ្ជាកងទ័ពទាហានពលរេហ៍ទាំងអស់ អោយបើកការវាយលុក សំរុកចូលក្នុងព្រះរាជធានី គ្រានោះនៅក្នុងទីក្រុង ប្រជាពលរដ្ឋ និងពលសេនាខ្មែរទាំងប៉ុន្មាន ដែលស្ថិតនៅក្រោម ការត្រួតត្រាសៀម ក៏បានបះបោរងើបឡើងស្រស្រុះគ្នា ជួយវាយផ្ទប់សំលាប់កងទ័ពសៀមបច្ចាមិត្ដពីក្រោយខ្នង យកបានជ័យជំនះឈ្នះ អាច បើកទ្វារមហានគរគ្រប់ទិសទី ទទួលទ័ពខ្មែររំដោះរបស់ព្រះចៅពញាយ៉ាត ទ័ពខ្មែរចូលដល់ក្នុងមហានគរ កាប់សំលាប់កំទេចកងពលយោធា សៀមបានអស់ជាច្រើន សៀមមួយចំនួនធំទៀត ត្រូវខ្មែរចាប់ធ្វើជាឈ្លើយ ព្រះមហានគរត្រូវរំដោះបានរួចចេញពីកណ្ដាប់ដៃសៀមដោយ សារស្នាដៃព្រះពញាយ៉ាត។
ព្រះចៅពញាយ៉ាត ក៏យាងចូលទៅដល់ក្នុងព្រះបរមរាជវាំង បានជួបប្រទះស្រ្ដីម្នាក់ ដ៏សែនល្អស្អាតស្រស់បំព្រង មានសម្ផស្សស័ក្ដិសមបវរល្អ ឥតខ្ចោះ នឹងរកស្រីឯណាមកប្រៀបផ្ទឹមពុំបាន កំពុងតែអង្គុយយំសោកសង្រេង ភ័យរន្ធត់តែម្នាក់ឯង ព្រះអង្គទ្រង់មានបន្ទូលសាកសួរ ចង់ដឹង ចង់យល់តាមដំណើរ នាងក្រាបថ្វាយបង្គំព្រះអង្គ ហើយរៀបរាប់ទូលថ្វាយបញ្ជាក់ថានាងឈ្មោះស៊ីសងៀមត្រូវជាកូនរបស់ ឃុនទ្រង់ព្រះ អិន្ទឳពុកនាង ត្រូវជាបងប្អូនជីដូនមួយ នឹងពញាតេជោ នៅក្រុងទេពស្រីអាយុធ្យា។ ស្ដេចសៀមព្រះអិន្ទរាជា ដែលត្រូវជាបងជីដូនមួយ បាន តែងតាំងព្រះនាងជាមហេសី ហើយនាំព្រះនាងយកមកនៅស្រុកខ្មែរជាមួយ។ ដោយដឹងថាព្រះនាងមានជាប់ឈាមជ័រក្រសែក្សត្រ ហើយ ដោយមិនអាចទ្រាំទ្រនឹងសំរស់រូបឆោមលោមពណ៌ល្អត្រកាលរបស់ព្រះនាងបាន ដោយមិនអាចទប់ចិត្ដ មិនអាចទប់អារម្មណ៍ មិនអាចទប់ មនោសញ្ចេតនាមិនអោយជាប់ជំពាក់ចិត្ដ ស្រលាញ់ព្រះនាងស៊ីសងៀមបាន ព្រះចៅពញាយ៉ាតក៏បានតែងតាំងព្រះនាងជាស្នំឯកចាប់ពីថ្ងៃ នោះមក។
ដោយសារស្នាដៃព្រះអង្គ រំដោះទឹកដីខ្មែរចេញរួចផុតពីកណ្ដាប់ដៃសៀម ព្រះចៅពញាយ៉ាតត្រូវបានក្រុមនាម៉ឺនមន្រ្ដីគ្រប់ជាន់ថ្នាក់ និងក្រុម បុរោហិត នាំគ្នាមូលមតិ សុំយាងអោយឡើងសោយរាជសម្បត្ដិនគរខ្មែរ។ ព្រះអង្គបានទទួលព្រះរាជាភិសេកយ៉ាងឧលារិក គគ្រឹកគគ្រេង អស្ចារ្យ នៅថ្ងៃ១១កើត ខែពិសាខ ឆ្នាំរកា ព.ស.១៩៦១ ម.ស.១៣៣៩ ច.ស៧៧៩ គ.ស. ១៤១៧។ កាលនោះព្រះអង្គ ព្រះជន្មបាន ២១វស្សា ព្រះអង្គជាព្រះមហាក្សត្រខ្មែរទី៣៤ ដែលឡើងសោយរាជសម្បត្ដិ ដោយមានគុណបំនាច់ បានវាយយកជ័យជំនះ កំទេចកំចាត់សត្រូវ និង រំដោះជាតិ។ ព្រះបាទពញាយ៉ាតបានទទួលព្រះបរមនាម ជាព្រះមហាក្សត្រថា ព្រះបាទសម្ដេចស្ដេចព្រះរាជឱង្ការព្រះបរមរាជាធិរាជ រាមា ធិបតី ព្រះស្រីសុរិយោពណ៌ ធម្មិកមហារាជាធិរាជបរមបពិត្រ។ ព្រះនាមព្រះអង្គត្រូវអ្នកប្រវត្ដិវិទូជំនាន់ថ្មី ដាក់ឈ្មោះថា ព្រះបរមរាជាទី១ ដើម្បីកុំអោយច្រលំ នឹងព្រះមហាក្សត្រជំនាន់ក្រោយ ដែលមានឈ្មោះបរមរាជាដែរ។ ព្រះអង្គគង់នៅព្រះបរមរាជវាំងមហានគរដដែល។
កំនត់សំគាល់
១ - ព្រឹត្ដការណ៍សៀមលើកទ័ពចូលមកលុកលុយ វាយដណ្ដើមយកប្រទេសខ្មែរជាលើកទី២នេះ អាចបញ្ជាក់អោយយើងដឹង និងស្គាស់ យ៉ាងច្បាស់លាល់អំពីធាតុពិតរបស់ប្រទេសសៀម
- សៀមមានកងទ័ព មានធនធាន និងមានកំលាំងគ្រប់គ្រាន់ អាចក្លាយខ្លួនជាមហាអំណាចមួយបាន ក្នុងភូមិភាគអាស៊ីអគ្នេយ៍។ សៀម ក៏លែងខ្លាចខ្មែរដែរ,
- - សៀមមាននយោបាយពង្រីក វាតទឹកដីជានិច្ច ទោះបីជាក្នុងកាលៈទេសៈ ឬសម័យណាក៏ដោយ។
- - សៀមបានចាត់ទុកប្រទេសខ្មែរជាគោលទិសដៅ ដែលគេត្រូវតែ វាយដណ្ដើមយកធ្វើជាទឹកដីសៀម។ ផែនការណ៍នេះ មានជានិច្ច ក្នុងទ្រឹស្ដីនយោបាយ និងប្រវត្ដិសាស្រ្ដសៀម។
- - ដើម្បីលួចប្លន់បន្លំ កេងយកទឹកដីខ្មែរ យកប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរមកធ្វើជាទាសាទាសី ប្រមូលអស់ភោគសម្បត្ដិ ក្រាំងគម្ពីរវិជ្ជា និងវត្ថុ ស័ក្ដិសិទ្ធិរបស់ខ្មែរ សៀមបានប្រើនូវគ្រប់មធ្យោបាយ នូវគ្រប់កិច្ចកល ដើម្បីអោយគំរោងការណ៍របស់គេបានសំរេច ឧទាហរណ៍ មានតួអង្គពញាកែវ ពញាទ័យ និងមេទ័ពសៀមបង្កប់ខ្លួនទាំង៦នាក់ ជាភស្ដុតាងជាក់ស្ដែង។ ក្នុងប្រវត្ដិទំនាក់ទំនងរវាងខ្មែរ នឹងសៀម គេឃើញថាទ្រឹស្ដី ទស្សនៈនយោបាយសៀមចំពោះខ្មែរ ឥតដែលមានផ្លាស់ប្ដូរសោះឡើយ បើផ្លាស់ប្ដូរ គឺមានតែសម័យកាលប៉ុណ្ណោះ ឯសាច់រឿងវិញនៅតែដដែលជាដដែល ឥតមានដោះដូរគ្រាន់តែវិលចុះវិលឡើង ត្រលប់ចុះត្រលប់ឡើង ជាន់តែស្នាមចាស់ដដែល។ ផ្ទុយទៅវិញ បើតាមប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ ខ្មែរមិនដែលមានគំនិត ឬ មានបំណងអាក្រក់ចំពោះសៀមម្ដងណាឡើយ ខ្មែរតែងតែយល់ សប្ដិ ស្រមើស្រមៃ រវើរវាយផ្ដេសផ្ដាស ជឿជាក់ថា «ខ្មែរព្រះរាម សៀមព្រះលក្សណ៍»។
២ - ម្យ៉ាងវិញទៀតយើងសង្កេតឃើញថា ខ្មែរជាពិសេស អ្នកដឹកនាំប្រទេសជាតិ ច្រើនតែគោរព និងមានជំនឿទៅលើបរទេស ជាជាងប្រ ជាជនសាច់ឈាមឯង គេយល់ថាបរទេសខ្លាំងពូកែចេះប៉ិនប្រសប់ មានចំណេះវិជ្ជា មានសមត្ថភាពខ្ពង់ខ្ពស់ជាងសាសន៍ជាតិឯង។ ការអោយ តំលៃខុសទៅលើបរទេសនេះហើយ ដែលធ្វើអោយព្រះមហាក្សត្រខ្មែរទី៣៣ ព្រះបរមសោករាជ យល់ច្រលំលើបុគ្គលមេទាហានសៀម បង្កប់ខ្លួនទាំង៦នាក់ ឥរិយាបទនេះ ជាមូលហេតុធំបណ្ដាលធ្វើអោយមហានគរត្រូវរលំរលាយសៀមយកបាន។ ទស្សនៈលែងមានជំនឿលើខ្លួន ឯង លើជាតិសាសន៍ឯង ហើយបែរជាជឿស៊ប់ទុកចិត្ដទៅលើបរទេស បានក្លាយជាចំនុចខ្សោយមួយ ដែលដិតដាមជាប់ក្នុងសន្ដានចិត្តខ្មែរ គ្រប់ៗ ជំនាន់ រហូតទាល់តែខ្មែរទុញទាល់គំនិត គ្មានតំរិះអាប់ប្រាជ្ញា អស់សង្ឃឹមលែងហានចាប់ធ្វើសកម្មភាព ឬស្ថាបនាបង្កបង្កើត សមិទ្ធិអ្វីមួយ។
៣ - ប៉ុន្ដែ ប្រជានុរាស្រ្ដខ្មែរតែងតែមានទឹកចិត្ដ ស្នេហាជាតិជានិច្ចនិរន្ដរ មិនដែលខកខានឡើយ? កាលណាប្រទេសជាតិជួបប្រទះនូវគ្រោះ ភ័យមហន្ដរាយ ត្រូវបរទេសចូលមកយាយី លួចប្លន់ឈ្លានពាន ខ្មែរគ្រប់ច្រកល្ហក មិនដែលនៅស្ងៀមព្រងើយកន្ដើយ អោបដៃមើលបំណាំ ឡើយ។ ខ្មែរតែងតែឈឺចាប់ ងើបឈររួបរួមសាមគ្គីពួតដៃគ្នា យកអាយុជីវិតបូជា ការពារជាតិមាតុភូមិ គ្រាន់តែសៀមវាប្លន់ ដណ្ដើមយក មហានគរបានភ្លាម ចលនាខ្មែរអ្នកតស៊ូផ្ទុះកើតមាននៅគ្រប់ទីកន្លែង បណ្ដារាស្រ្ដខ្មែរច្រើនកុះករ បាននាំគ្នាសុំចុះចូល ស្ម័គ្រចិត្ដធ្វើជាទាហាន ដើម្បីទៅច្បាំងបណ្ដេញសៀមចេញពីទឹកដីខ្មែរ គ្រាន់តែដឹងថាទ័ពព្រះពញាយ៉ាតលើកទៅដល់មហានគរ ខ្មែរទាំងប៉ុន្មាន ដែលរស់នៅក្នុងព្រះ រាជធានីនាំគ្នាងើបស្រុះស្រឡើង កាប់ចាក់ វាយប្រយុទ្ធផ្ទប់ដេញកំចាត់សត្រូវ។
សន្ទុះកំលាំងស្នេហាជាតិ នឹងត្រូវសាបរលាបរលត់អស់គ្មានប្រសិទ្ធិភាព ប្រសិនបើព្រះមហាក្សត្រ អ្នកដឹកនាំជាតិ ឬអ្នកនយោបាយ គ្មាន ឧត្តមគតិជាតិ មិនដែលគិតគូរដោះស្រាយ ឧបត្ថមវាសនាអានាគតប្រជានុរាស្រ្ដ គ្មានកិត្ដិយស ពុករលួយ គិតតែអំណាចបុណ្យស័ក្ដិ ហើយ បង្វិលបង្វែរ បន្លំលួចយកកំលាំងស្នេហាជាតិ មកបំរើប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួន ក្រុមគ្រួសារនិងបក្សពួក
ដូច្នេះ ដើម្បីប្លន់បន្លំលួចយកប្រទេសជាតិនិមួយៗ បរទេសត្រូវតែសំលាប់ទឹកចិត្ដស្នេហាជាតិនេះ ដោយប្រើគ្រប់មធ្យោបាយ គ្រប់ល្បិច កិច្ចកល ក្នុងរបៀបសំលាប់ទីមួយ គេតែងតែប្រើកំលាំងទ័ព កំលាំងអាវុធ វីធីសំលាប់ទីពីរ គេប្រើទឹកប្រាក់ បុណ្យស័ក្ដិ ស្រីស្រាយកទៅ ទិញជនដែលវង្វេងជាតិ ឯល្បិចទីបី សំរាប់សំលាប់ទឹកចិត្ដស្នេហាជាតិ គឺគេបង្កើតអោយមានព្រឹត្ដិការណ៍ ហើយគេពន្យល់បញ្ចុះបញ្ចូល ធ្វើអោយខ្មែរឈ្លោះស្អប់គ្នា ពេលនោះ ខ្មែរជេរគ្នាហែកហួរប្រខាំគ្នា បកកេរ្ដិ៍អាស្រូវអាក្រាតដោយគ្មានពិចារណា ហើយ ខ្មែរនឹងទាញអាវុធ យកមកកាប់ចាក់ បាញ់សំលាប់ច្បាំងគ្នាឥតត្រាប្រណី ដែលជាមូលហេតុធ្វើអោយខ្មែរចុះទន់ខ្សោយ លែងមានជំនឿ ទៅលើអ្នកនយោបាយ របស់ខ្លួន បរិយាកាសចំបាំងស៊ីវិល គ្មានលំនឹង គ្មានសន្ដិសុខ គ្មានស្ថិរភាព ពុករលួយ អនាធិប្បតេយ្យ ប្រើអំណាចផ្ដាច់ការលួចប្លន់ជិះជាន់ អ្នកទាបតូចក្រីក្រ អយុត្ដិធម៌ ចលាចលច្របូកច្របល់ ជាឱកាសមួយសែនល្អ ដែលបរទេសរង់ចាំ និងខំចិញ្ចឹម បង្កាត់ភ្លើង ថែរក្សាអោយ ឆាបឆេះជាប្រក្រតី ដើម្បីគេងាយស្រួលត្រួតត្រា កាន់ក្ដាប់ក្ដោបអំណាចលួចប្លន់ទឹកដីខ្មែរ ខ្មែរត្រូវតែអស់កំលាំងចិត្ដ កំលាំងកាយ លែង មានក្ដីសង្ឃឹម លែងមានថាមពលសំរាប់តស៊ូការពារបំរើជាតិ ពីព្រោះគេយល់ថា យកជីវិតទៅបូជាតស៊ូធ្វីអ្វី! បើគេស្លាប់ សំរាប់មនុស្សឥត សីលធម៌ម្នាក់! សំរាប់មនុស្សបក្យពួកមួយក្រុម ដែលនាំគ្នាហែកជាតិ លក់ជាតិ ចែកគ្នាធ្វើសេដ្ឋី ស៊ីសប្បាយហ៊ីហាប៉ោលែ ហុតឈាមផឹក ឈាមរាស្រ្ដជិះជាន់ដើរលើក្បាលរាស្រ្ដ មិនដែលស្រាកស្រាន្ដ! តើការធ្វើពលិកម្មរបស់គេមានន័យនៅត្រង់ណា? យុទ្ធវិធីទីបួនសំរាប់សំលាប់ ទឹកចិត្ដស្នេហាជាតិ គឺសំលាប់វប្បធម៌ ជាតិបន្ដិចម្ដងៗ ដោយយកវប្បធម៌ជាតិគេមកផ្សព្វផ្សាយ ឃោសនាបង្វក់បង្វិល បង្ហាត់បង្រៀនជំនួស វីធីនេះត្រូវប្រើពេលវេលាយូរ តែមានប្រសិទ្ធភាព ជាងគេទាំងអស់។
គឺនៅក្នុងលក្ខណៈនេះហើយ ដែលខ្មែរមានតែសំបកកាយក្រៅ តែខ្វះព្រលឹង
(1) ស្ដេចសៀមអង្គនេះ ត្រូវជាកូនរបស់ស្ដេចសៀម ព្រះបរមរាជាទី១ ១៣៧០-១៣៨៨ ហើយមានឈ្មោះថា ថោងចាន់។
(2 )ពង្សាវតារវត្ដកោកកាក និង ពង្សាវតាររបស់សម្ដេចវាំងជួន បានចាត់ទុកសង្គ្រាមខ្មែរ-សៀមនេះនៅក្នុងរាជរបស់ព្រះបាទធម្មសោករាជ។
(3) កាលបរិច្ឆេតនេះ មិនដូចគ្នាទាំងអស់ទេ បើប្រៀបធៀបជាមួយពង្សាវតារឯទៀត។
(4) បើតាមអ្នកប្រវត្ដិវិទូ ឯកទេសខ្លះ គេបានប៉ាន់ស្មានថា ស្ដេចសៀមអង្គនេះ ជាព្រះបរមរាជាទី២ ដែលសោយរាជសម្បត្ដិនៅប្រទេសសៀមពី គ.ស១៤០៤ ដល់ ១៤៤៨ តែចំណោទស្ថិតនៅត្រង់កាលបរិច្ឆេត ថ្ងៃខែឆ្នាំដែលមិនស្របគ្នា។
(5) ពង្សាវតារវត្ដទឹកវិលបានសរសេរ ម្ដងថា ពញាកែវ ពញាទ័យ ជាកូនព្រះបាទធម្មសោករាជ ម្ដងទៀតជាកូនព្រះបាទស្រិសុរិយោវង្ស។
(6) នេះបើតាមពង្សាវតារសម្ដេចវាំងជួន។
(7) ពង្សាវតារសម្ដេចវាំងជួនបានសរសេរថា មហានគរត្រូវសៀមវាយដណ្ដើមយកបានជាលើកទី២ នៅក្នុងឆ្នាំ គ.ស.១៤១៦ចំពោះឯកសារខ្មែរខ្លះទៀត មានពង្សាវតារ
សម្ដេចសង្ឃនាយកប៉ាន់ និងវត្ដទឹកវិលជាដើម គឺនៅក្នុតឆ្នាំ គ.ស១៣៧៣ ចំណែកអ្នកស្រាវជ្រាវអាមេរិកាំង ឈ្មោះ L.p Bruggs,មហានគរបានធ្លាក់ទៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃសៀម
ក្នុង គ.ស.១៤៣១ តែអ្នកប្រវត្ដិវិទូម្នាក់ទៀតឈ្មោះ OW Wolter អះអាងថា នៅក្នុង គ.ស.១៣៨៩។