ប្រជុំរឿងព្រេងខ្មែរ ភាគទី៥
២ - រឿងក្រុងភ្នំពេញ
ថ្ងៃសៅរ៍ ទី17.វិច្ឆកា 2012.ម៉ោង 13:27
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
© គស ២០១២ ពស ២៥៥៦
****************************************
ទីក្រុងភ្នំពេញ ចាប់ផ្ដើមស្ថាបនាលើកដំបូងបង្អស់នៅពុទ្ធសតវត្សទី២១ គ្រិស្ដសតវត្សទី១៥ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបរមរាជា (ពញាយ៉ាត)(១) គឺ ព្រះស្រីសុរិយោពណ៌(២) នៅពេលដែលទ្រង់បោះបង់ចោលព្រះរាជវាំងអង្គរ មកកសាងព្រះរាជវាំង ថ្មីនៅទួលបាសាន ក្នុងខែត្រស្រីសឈរ ដែលសព្វថ្ងៃហៅថា ស្រុកស្រីសន្ធរក្នុងខែត្រកំពុងចាម ប៉ុន្ដែទីទួលបាសាននោះ ក្នុងរដូវភ្លៀងមានទឹកលិចរាល់ឆ្នាំ ទ្រង់សាងប្រាសាទ ព្រះរាជ វាំង ហើយគង់នៅបានតែមួយឆ្នាំ ក៏ទ្រង់ស្ដេចយាងមក កសាងទីក្រុងថ្មី នៅឆ្នេរទន្លេបួនមុខ គឺក្រុងភ្នំពេញសព្វថ្ងៃនេះនៅ គ.ស.១៤៣៤។ ការ ស្ថាបនាទីក្រុងភ្នំពេញមានពីរ លើក។
- លើកទី១ នៅគ្រិស្ដសតវត្សទី១៥ រជ្ជកាលព្រះបាទពញាយ៉ាតតែមិនឋិតថេរ
- លើកទី២ នៅគ្រិស្ដសតវត្សទី១៩ រជ្ជកាល ព្រះបាទនរោត្ដមទើបឋិតថេរ។
បានជាការស្ថាបនាទីក្រុងភ្នំពេញមានពីរលើកព្រោះក្រោយពីស្ថាបនាលើកទី១ គឺគ.ស.១៣៤៤ ដល់ ១៤៩៧ នោះព្រះ រាជវាំងបានទៅស្ថាបនា អង្គរវិញ.. ក្រោយពីអង្គរទៅពោធិសាត់ ទៅបរិបូណ៍ ទៅលង្វែក ទៅឧត្ដុង្គ ហើយក្រោយពីឧត្ដុង្គ ព្រះរាជវាំងត្រលប់មកស្ថាបនានៅក្រុងភ្នំ ពេញវិញជាលើកទី២ នៅគ.ស.១៨៦៥ ទើបបានឋិតថេររហូតសព្វថ្ងៃ។
រឿងដើមកំណើតទីក្រុងភ្នំពេញ
ភ្នំដែលសន្មតជានាមទីក្រុងរបស់ខ្មែរ គឺក្រុងភ្នំពេញសព្វថ្ងៃ
កើតមានតាំងពីមុនពេលស្ថាបនាព្រះរាជវាំង ដោយមានរឿងដំ
ណាលថា៖
ក្នុងកាលកន្លងទៅហើយ គ.ស.១៣៧២ មានយាយចាស់ម្នាក់
ឈ្មោះ ពេញ ជាអ្នកមានភោគសម្បត្ដិបរិបូណ៌ មានទីលំនៅនៅ
ក្បែរមាត់ច្រាំងទន្លេបួនមុខ។ ផ្ទះគាត់សង់នៅលើដីទួលមួយ
ខាងកើតភ្នំតូចមួយ។ ថ្ងៃមួយទីនោះ មានភ្លៀងធ្លាក់យ៉ាងខ្លាំងទឹក
ទន្លេជន់លិច រហាចរហឹម ដូនពេញគាត់ចុះទៅកំពង់ទឹកស្រាប់
តែឃើញដើមគគីរមួយធំ អណ្ដែតមកក្បែរច្រាំង ហើយដោយ
អំណាចទឹកហូរសងចុះឡើង ដើមគគីរនោះ ចេះតែអណ្ដែតវិល
វល់នៅក្បែរមាត់ច្រាំងនោះ។ លុះដូនពេញឃើញដូច្នោះ ក៏ប្រ
ញាប់រត់ទៅអំពាវនាវ ហៅអ្នកជិតខាងអោយមកទាញយកដើម
គគីរនោះ។ អ្នកជិតខាង ក៏នាំគ្នាយកពួរទៅចង ហើយអូសរំកិល
បន្ដិចៗម្ដងៗ ទាល់តែមកដល់លើមាត់ច្រាំង។ ពេលដែលដូន
ពេញយកកំណាត់ឈើទៅកោសកៀរសំអាតភក់ចេញ គាត់បាន
ឃើញក្នុងប្រហោងឈើគគីនោះ មានព្រះពុទ្ធរូប ៤អង្គតូចៗ ធ្វើអំពីសំរិទ្ធ និងទេវរូបមួយអង្គទៀតធ្វើអំពីថ្ម ទេវរូបនោះទ្រង់ឈរ ព្រះហស្ថ
ម្ខាងទ្រង់ដំបង ព្រះហស្ថម្ខាងទៀតទ្រង់ស័ង្ខ ព្រះកេសាបួង។ ដូនពេញ និងអ្នកជិតខាងដែលទៅជួយមានសេចក្ដីត្រេកអរណាស់ ដោយរើស
បានរបស់ជាទីគោរព ក៏នាំគ្នាដង្ហែព្រះបដិមាទាំងនោះមកដល់ផ្ទះដូនពេញ ហើយដូនពេញចាត់ការសង់ខ្ទមមួយតូច តំកល់ជាបណ្ដោះអាសន្ន។
ថ្ងៃក្រោយមកដូនពេញ អំពាវនាវអោយអ្នកជិតខាង ជួយលើកដីពូនភ្នំដែលនៅខាងលិចផ្ទះគាត់នោះ អោយទៅជាភ្នំមែនទែន។ បន្ទាប់ពីនោះ
គាត់អោយគេអារឈើគគីនោះធ្វើជាសសរវិហារ ដែលគាត់បំរុង នឹងសង់លើភ្នំនោះ។ ក្នុងគ.ស.១៣៧២ ដូនពេញ និងអ្នកស្រុកច្រើននាក់
ស្រុះស្រួលបបួលគ្នាសង់វិហារមួយខ្នងប្រក់ស្បូវភ្លាំង នៅលើកំពូលភ្នំនោះហើយគាត់ដង្ហែព្រះពុទ្ធរូបសំរិទ្ធទាំង ៤អង្គទៅតំកល់ទុកក្នុងវិហារ
នោះ។ ចំណែកទេវរូបថ្ម ១អង្គគាត់ដង្ហែទៅតំកល់ទុកលើអាសនៈមួយនៅជើងភ្នំខាងកើត ហើយដោយគាត់យល់ថាទេវរូបនោះអណ្ដែតទឹក
រសាត់មកពីស្រុកលាវ និងមាឌបែបភាពដូចជាលាវ គាត់ក៏បានសន្មតថា អ្នកតាព្រះចៅ។ នាមនោះជាប់មកដល់សព្វថ្ងៃនេះ។
កាលសាងវិហាររួចហើយ គាត់និមន្ដព្រះសង្ឃមកគង់នៅលើជើងភ្នំនោះក្នុងទិសខាងលិច ទើបកើតមានឈ្មោះថា «វត្ដភ្នំដូនពេញ» ដែល សព្វថ្ងៃហៅកាត់ខ្លីថា វត្ដភ្នំ តាំងពីពេលនោះមករហូតដល់សព្វថ្ងៃ។ ឯព្រះពុទ្ធរូបទាំង ៤ព្រះអង្គ និង អ្នកតាព្រះចៅនោះបានបញ្ចេញឥទ្ធិរិទ្ធឲ្យ ឃើញពូកែស័ក្ដិសិទ្ធិណាស់ អ្នកណាបន់ស្រន់ ក៏បានសំរេចបំណងពិត (នេះជាជំនឿរបស់អ្នកស្រុក)។ នេះហើយជាដើមកំណើតក្រុងភ្នំពេញ ដែលក្រោយពីនោះរវាង៦០ ឆ្នាំបានកើតជាទីក្រុង របស់ស្ដេចខ្មែរយ៉ាងស្ដុកស្ដម្ភ។
ការស្ថាបនារាជវាំងនៅទីក្រុងភ្នំពេញលើកទី១
ព្រះរាជពង្សាវតារប្រទេសកម្ពុជាចែងថា ព្រះបាទសម្ដេចព្រះបរមរាជា (ពញាយ៉ាត) ទ្រង់គ្រប់គ្រងព្រះរាជសម្បត្ដិ គង់នៅក្នុងព្រះរាជវាំង មហានគរ (នគរធំ) បាន១៥ឆ្នាំ លុះមកដល់ឆ្នាំគំរប់គ្រប់១៦ នៃរជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គទើបទ្រង់មានព្រះយោបល់ថា នឹងទ្រាំនៅក្នុងមហានគរ នេះតទៅទៀតពុំបាន ក៏មានព្រះបញ្ជាអោយសាងព្រះរាជវាំងថ្មីនៅទួលបាសា នក្នុងខេត្ដស្រីសឈរ ដែលសព្វថ្ងៃហៅថា ស្រុកស្រីសន្ធរ ខែត្រ កំពង់ចាម។ នៅថ្ងៃ១៣រោច ខែមិគសិរ ឆ្នាំជូតចត្វាស័ ក ព.ស.១៩៧៦ ច.ស.៧៩៤ គ.ស. ១៤៣២(៣)។
ព្រះបាទសម្ដេចបរមរាជា ពញាយ៉ាត ទ្រង់ស្ដេចយាងចេញចាកមហានគរមួយអន្លើ ដោយរាជាសេវកាមាត្យ នាម៉ឺន សព្វមុខមន្រ្ដីជាដើម ដោយព្រះទីនាំងតាមជលមាគ៌ាមក លុះថ្ងៃ ១៥កើត ខែបុស្ស ឆ្នាំជូតចត្វាស័ក នុ៎ះស្ដេចយាងដល់ទួលបាសាន ស្ដេចគង់នៅជាសុខសំរាន្ដ ក្នុង ព្រះរាជវាំងបានសាននោះ បានត្រឹមជាង១ឆ្នាំប៉ុណ្ណោះ ដោយទឹកទន្លេចេះតែឡើង ទីនោះលិចរាល់ឆ្នាំ ទើបព្រះអង្គមានព្រះរាជបញ្ជាអោយ សម្ដេចចៅពញា កែ និង ឧកញ៉ាហោរាធិបតីខៀវ ព្រមដោយមន្រ្ដីឯទៀតខ្លះផង ដែលស្គាល់ទីដីមានជ័យភូមិ អោយទៅពិនិត្យមើលទីដីនៅ ជិតភ្នំដូនពេញ ឃើញថា ទីដីនៅទិសអគ្នេយ៍ភ្នំដូនពេញជ័យភូមិល្អ ព្រះអង្គក៏មានព្រះបញ្ជាអោយកសាងព្រះរាជវាំងថ្មីនៅទីត្រង់នោះ។ នៅ ថ្ងៃទី ៩កើត ខែពិសាខ ឆ្នាំខាល ឆស័ក ព.ស.១៩៧៨ ច.ស.៧៩៦ គ.ស.១៤៣៤ ព្រះបាទសម្ដេចព្រះបរមរាជា ពញាយ៉ាត ស្ដេចយាងចេញចាក ព្រះរាជវាំងបាសានថ្ងៃ១៥ កើត ខែពិសាខ ចូលគង់វាំងថ្មីនាទិសអគ្គេយ៍ភ្នំដូនពេញ។
នៅថ្ងៃ ១១រោច ខែពិសាខ ឆ្នាំម្សាញ់ នពស័ក ព.ស.១៩៨១ ច.ស.៧៩៩ គ.ស.១៤៣៧ ព្រះអង្គប្រទាននាមក្រុងថ្មីនេះ ថាក្រុងចតុមុខមង្គល។ ឯទន្លេបួនមុខដែលគេធ្លាប់ហៅថា ទន្លេច្រាបឈាមមកយូរហើយនោះ ទ្រង់ប្រទានឈ្មោះថា ទន្លេចតុមុខបូព៌ាវិញ៘ ព្រះអង្គព្រះរាជបញ្ជា ឲ្យឧកញ៉ាតេជោស្រី ចៅហ្វាយស្រុកសំរោងជាអ្នកកាន់ការលើដី ចាក់លុបបំពេញទីក្រុងថ្មី ទាំងឲ្យយកដី ចាក់បំពេញ ភ្នំដូនពេញឲ្យរីកធំខ្ពស់ ឡើងទៀតផង។ ទីក្រហូងជ្រៅដែល កើតពីការជីកយកដីនោះជាប់មានឈ្មោះថា បឹងទេជោរៀងមក គឺដីត្រង់ផ្សារថ្មីសព្វថ្ងៃនេះ៘ ទ្រង់មាន ព្រះរាជបញ្ជា ឲ្យឧកញ៉ាផ្លុង ចៅហ្វាយស្រុកបាទីកាន់ការជីកព្រែកមួយ នៅខាងត្បូងភ្នំដូនពេញ ដែលជាប់មានឈ្មោះមានឈ្មោះ ថាព្រែកឧក ញ៉ាផ្លុង ហើយចំណេរកាលតមកហៅព្រែកពាមផ្លុង គឺត្រង់កន្លែងសួនវែងសន្លឹម នៅងខាងកើតព្រះសក្យមុនីចេតីយ៍សព្វថ្ងៃនេះ៘
ព្រះបាទសម្ដេចព្រះបរមរាជា ពញាយ៉ាត ទ្រង់មានព្រះរាជបញ្ជាអោយកសាងវិហារលើទីដីខ្ពស់ដែលចាក់ថែមថ្មី ត្រង់ កន្លែងវិហារចាស់ របស់ដូនពេញ អោយកសាងព្រះចេតិយ៍ធំៗពីខាងក្រោយវិហារ៘ ទ្រង់បញ្ញាត្ដអោយហៅវត្ដភ្នំដូន ពេញថា វត្ដព្រះចេតិយ៍បរពត៌ ដូច្នេះ វិញ លុះចំណេរចេរកាលតមក មហាជនបែរជាហៅវត្ដនេះថាវត្ដភ្នំដូនពេញ អ្នកខ្លះ ហៅថាវត្ដភ្នំពេញឬថា វត្ដភ្នំ ជាប់រៀងមក។ ទ្រង់មាន ព្រះបញ្ជាអោយកសាងវត្ដ ៦ដទៃទៀតគឺ៖
- ១ - វត្ដកោះ នៅត្រង់ទិសខាងកើតឆៀងអាគ្នេយ៍ភ្នំដូនពេញ
- ២- វត្ដលង្កា នៅទិសខាងកើតឆៀងឦសានភ្នំដូនពេញ
- ៣ - វត្ដពុទ្ធឃោសា នៅត្រង់ទិសខាងត្បូងព្រែកចិនដំដែក នាទិសខាងជើងភ្នំដូនពេញ។ បានជាព្រះរាជទាននាមវត្ដទាំង៣នេះដូច្នេះ ដើម្បី អោយសមនឹងដំណើររឿងដែលថា ព្រះពុទ្ធឃោសាចារ្យទៅចំលងគម្ពីរពីកោះលង្កា។
- ៤ - វត្ដពាមផ្លុងនៅត្រង់ទិសអាគ្នេយ៍ភ្នំដូនពេញ ជិតជាប់នឹងមាត់ព្រែកឧកញ៉ាផ្លុង ឆ្ងាយបន្ដិចពីវត្ដកោះ មានព្រះនាមថាព្រះស្រការលេញ ព្រោះគេបិទមាសរំលេចមានសន្ឋានស្រដៀងនឹងស្រការត្រីលេញ(៤)។
- ៥ - វត្ដឧណ្ណាលោម ដែលមាននាមនេះស្រេចស្រាប់ពីយូរមកហើយ ជានាមនៃព្រះចេតិយ ដែលបញ្ចុះព្រះឧណ្ណាលោម(រោមប្រជុំ ចញ្ចើម) នៃព្រះអស្សជិតត្ថេរ នៅចំកណ្ដាលព្រះចេតិយទាំង៥ ខាងលិចវិហារវត្ដឧណ្ណាលោមសព្វថ្ងៃនេះ។
- ៦ - វត្ដខ្ពមតាយ៉ង ដោយនាមតាម្នាក់ឈ្មោះយ៉ង ដែលជាអ្នកជីកខ្ពបលុះចំនេរកាលមក វត្ដខ្ពបតាយ៉ងគឺវត្ដបទុមវតីសព្វថ្ងៃនេះ។ បន្ទាប់ ពីនោះព្រះបរមរាជា ពញាយ៉ាត ព្រះអង្គមានព្រះរាជបញ្ជាអោយជីកព្រែកមួយទៀតនៅទិសខាងត្បូងព្រះរាជវាំង ហើយអោយលើក កំពែងព័ទ្ធជុំវិញក្រុង។ ព្រែកនៅខាងត្បូងនោះអោយឈ្មោះថា ព្រែកតាកែវ នៅខាងលិចព្រែកនោះមានអូរមួយហៅថាអូរគរ។ មាន ព្រែកមួយនៅខាងជើងភ្នំហៅថា ព្រែកពុំពាយ ប៉ុន្ដែដោយហេតុត្រង់នោះមានរោងចិនដំដែក ទើបព្រែកពុំពាយនោះក្លាយឈ្មោះទៅជា ព្រែកចិនដំដែកវិញ។
នៅតាមមាត់ទន្លេ៤មុខ ព្រះរាជាទ្រង់មានព្រះរាជបញ្ជាឲ្យលើកដីជាកំពែងដើម្បីការពារទឹកទន្លេកំឲ្យឡើលិចទីក្រុង។ ខាងក្នុងកំពែងទីក្រុង ថ្មីនេះ ពួកអ្នករាជការ និង អ្នកស្រុកសង់ផ្ទះសំបែងបានតាមចិត្ដ។ ឯភូមិភាគខាងលិចក្រុងលុទ្ធតែជាវាលស្រែ។
បួនឆ្នាំក្រោយមកព្រះនរាយណ៍រាជា ជាព្រះរាជបុត្រច្បងនៃព្រះបរមរាជា ពញាយ៉ាត បានត្រូវតាំងជាព្រះឧបរាជ ហើយទ្រង់ទៅសាងប្រា សាទគង់នៅឯជាយរលួស។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ ព្រះស្រីរាជា ជារាជបុត្របន្ទាប់នៃព្រះបរមរាជា ពញាយ៉ាត ទ្រង់នៅគង់នៅទីខាងលិច អូរគរ លើទួលមួយដែលជាប់នាមហៅថា ទួលព្រះស្រី នៅខាងជើងវត្ដ ព្រះពុទ្ធមានបុណ្យ
ការស្ថាបនារាជវាំងនៅទីក្រុងភ្នំពេញលើកទី២
នៅថ្ងៃព្រហស្បត្ដិ៍ ៤កើត ខែបុស្ស ឆ្នាំឆ្លូវ សប្ដស័ក ព.ស.២៤០៩ ម.ស.១៧៨៧ ច.ស.១២២៧គ.ស១៨៦៥ (៥) ម៉ោង ៩ព្រឹក ព្រះបាទសម្ដេច ព្រះនរោត្ដម បរមរាមទេវតា (ព្រះសុវណ្ណកោដ្ឋ) សេ្ដចយាងចេញចាកព្រះបរមរាជវាំងស្រះសរពើយុត្ដក្រុងឧត្តុង្គមានជ័យមកគង់ក្រុងភ្នំពេញ ចតុមុខនគរ។
ការកសាងក្រុងភ្នំពេញក្នុងរជ្ជកាល ព្រះករុណានរោត្ដមនេះ ជាការសាងលើកទី២ តពីទី១ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបរមរាជា ពញាយ៉ាត បានប្រកប ដោយជោគជ័យសិរីមង្គលរុងរឿង ចំរើន ឋិតថេរ រហូតមកដល់សម័យបច្ចុប្បន្ន។
(១) សៀវភៅពង្សាវតារនៃប្រទេសកម្ពុជារបស់ក្រសួងសិក្សាធិការ បោះពុម្ពក្នុងឆ្នាំ ១៩២៥ ទំព័រទី១០ថា ទ្រង់ព្រះនាម ព្រះបាទសម្ដេចបរមរាជាធិរាជ រាមាធិបតីព្រះស្រីសុរិយោព៌ណ ធម្មិកមហារាជាបរមនាថ បរមបរពិត។
(២) ព្រះស្រីសុរិយោព៌ណឡើងសោយរាជពី គ.ស. ១៣៨៤ តែ១២ឆ្នាំ ក្រោយមកទើបអភិសេកនៅគ.ស ១៣៩៦។ ព្រះនាមក្នុងរាជថា ព្រះបាទសម្ដេចស្ដេចព្រះរាជឱង្ការព្រះបរមរាជារាមាធិបតីព្រះសុរិយោព៌ណ ធម្មិកមហារាជាធិរាជ ព្រះបរមនាថបរមបពិត្រ (សូមអាន Histoire du Cambogde, Aleclere P218)។
(៣) សៀវភៅប្រវត្ដិសាស្រ្ដវត្ដឧណ្ណាលោមរបស់សម្ដេចសង្ឃរាជ ជួ�� ណាត គណៈមហានិកាយបោះពុម្ពក្នុងឆ្នាំ ១៩៦៣ ទំព័រ២ បញ្ជាក់រឿងព្រះបាទពញាយ៉ាតថា ស្ដេចចេញពីមហានគរនៅ គ.ស ១៤៣២ ដូចខាងលើនេះ សៀវភៅកម្ពុជា វតារបស់ក្រសួងអប់រំជាតិ បោះពុម្ពឆ្នាំ ១៩២៩ ទំព័រ ៤៨ នៅ គ.ស.១៥២១។
(៤ ) ព្រះស្រការលេញអង្គនេះហើយ ដែលចៅពញាភក្ដីសង្គ្រាម ហុក ជាមេទ័ពមានកេរ្ដិ៍ឈ្មោះ បានចូលទៅបួងសួងនៅពេលយប់មុនពេលចុះហែលទឹកទន្លេទៅអញ្ជើញស្ដេចសម្ដេចព្រះទារក្សត្រីជាព្រះជននិនាថ នៃព្រះបាទសម្ដេចព្រះជ័យចេស្ដា អោយបានរួចផុតពីកណ្ដាប់ដៃសត្រូវនៅជ្រោយចង្វារ ក្នុងពុទ្ធសតវត្សទី២៣។ លុះចំណេរមកខាងមុខព្រះពុទ្ធរូបស្រការលេញអង្គនេះ បានមកប្រតិស្ថានក្នុងវត្ដឧណ្ណាលោម គឺព្រះពុទ្ធរូបអង្គធំក្នុងវិហារវត្ដឧណ្ណាលោមសព្វថ្ងៃនេះ ដែលបានជួសជុលអស់វារ៣ដងហើយ។ ឯព្រះនាមថា ព្រះស្រការលេញនោះ ក៏រលប់បាត់ទៅ ឥតមានលេចលឺឡើយ។
(៥) សៀវភៅប្រវត្ដិ វត្ដឧណ្ណាលោម របស់សង្ឃរាជ ជួន ណាត គណមហានិកាយ បោះពុម្ពក្នុងគ.ស.១៩៦៣ ទំព័រទី៩ បញ្ជាក់រឿងការស្ថាបនាក្រុងភ្នំពេញលើកទី២ថា នៅគ.ស ១៨៦៥ ដូចខាងលើនេះ។ សៀវភៅកម្ពុជាពង្សាវតាររបស់ ក្រសួងអប់រំជាតិ បោះពុម្ពក្នុគ.ស. ១៩២៤ ទំព័រ១១០ ថា នៅ គ.ស.១៨៦៧។ សៀវភៅពង្សាវតារនៃប្រទេសកម្ពុជារបស់ក្រសួងសិក្សាធិការជាតិបោះពុម្ពក្នុង គ.ស ១៩៥២ ទំព័រ ១៨៩ ថានៅគ.ស ១៨៦៣។